طراحی یک مدل دینامیک برای صنعت گردشگری در ایران با استفاده از رویکرد پویایی شناسی سیستم برای افق ایران 1404

مدلسازی اقتصادی

مقاله 4، دوره 6، شماره 17، فروردین 1391، صفحه 65-89   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

علی حسین صمدی^{* 1}؛ علی نقی مصلح شیرازی²؛ آناهیتا روحی³

¹استادیار دانشگاه شیراز

²دانشیار دانشگاه شیراز

³کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز

چکیده

در این مطالعه یک مدل دینامیکی برای گردشگری ایران طراحی و با شبیه‌سازی آن طی سال‌های1404-1386 به پیش‌بینی وضعیت این صنعت درآینده و بررسی شرایط لازم برای دست‌یابی به اهداف آن در سال1404پرداخته‌ایم. نتایج حاصل از شبیه‌‌سازی مدل پایه با استفاده از نرم‌افزارVensim نشان می‌دهد که با ادامه ی وضعیت کنونی، در سال 1404 شاهد ورود حدود پنج‌ونیم میلیون گردشگر خواهیم بود؛ این درحالی است که ورود بیست میلیون گردشگر خارجی یکی از اهداف صنعت گردشگری در آن سال است. بنابراین، به منظور بررسی شرایط لازم جهت دست‌یابی به این هدف، پیش‌نوشته‌های متفاوتی طراحی و شبیه‌سازی شده است. نتایج حاصل از شبیه‌سازی پیش‌نوشته‌های مختلف نشان می‌دهد که لازم است برای رسیدن به این هدف علاوه بر هماهنگی در عملکرد زیرسیستم هابه طور همزمان، تلاش‌هایی در زمینه‌ی بهبود اثرگذاری تبلیغات بر جذب گردشگران، آموزش هرچه سریعتر کارکنان این صنعت و افزایش ظرفیت‌های موجود صورت گیرد.

کلیدواژه‌ها

تفکرسیستمی؛ پویایی شناسی سیستم؛ گردشگری خارجی ایران؛ سندچشم‌انداز 1404

اصل مقاله

1. مقدمه

  پیش­بینی شده است که در ده سال آینده، گردشگری به عنوان پرمنفعت ترین صنعت دنیا بوده و سالانه رشد4% را داشته باشد[1]. بنابراین توجه به این صنعت که ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را در یک جامعه تحت تاثیر قرار می­دهد حائز اهمیت است. ایران علی­رغم این که از جاذبه­های فراوان طبیعی، تاریخی و فرهنگی برای جذب گردشگران خارجی برخوردار است، نتوانسته جایگاه مناسبی در عرصه­ی گردشگری و استفاده از فواید این صنعت به خود اختصاص دهد. بنابراین، لازم است به منظور توسعه­ی این صنعت مدیریت و برنامه ریزی صحیحی در این زمینه صورت گیرد. هدف این مقاله ارایه­ی یک الگوی پویا برای صنعت گردشگری به عنوان سیستمی متشکل از عوامل و متغیرهای مؤثر در تقاضا، ظرفیت ها و فعالیت­های گردشگری است تا با استفاده از آن بتوان وضعیت این صنعت را با ادامه­ی روند کنونی آن تا سال 1404 پیش­بینی کرده و در خصوص شرایط دست­یابی به اهداف این صنعت در چشم­انداز 1404 نیز بررسی­هایی صورت گیرد.

  برای رسیدن به این هدف، مقاله ی حاضر در 8 بخش تنظیم شده است.ادبیات تحقیق و روش شناسی تحقیق به ترتیب در بخش های دوم و سوم، و شبیه سازی مدل پایه و سناریوها دربخش چهارم مقاله آورده شده است.بخش پنجم مقاله به اعتبارسنجی مدلاختصاص یافته است. جمع بندی نتایج در بخش ششم  و پیشنهادها و محدودیت های تحقیق در دو بخش آخر ارایه شده است.

 

2. ادبیات تحقیق

  مدل دینامیک گردشگری شامل سه زیرسیستم تقاضای گردشگری، فعالیت­های گردشگری و ظرفیت­سازی است.مطالعات متعددی در هر سه زیربخش انجام داده شده است که در ادامه به چند مورد اشاره می گردد.[2]

  در مطالعات مربوط به تقاضا، توجه بسیاری از محققین به متغیرهای برون­زای مؤثر بر تقاضا یعنی درآمد حقیقی کشورهای مبدأ، شاخص قیمت ها، هزینه­ی حمل­و­نقل و نرخ ارز متمرکز شده است. اما در برخی دیگر از مطالعات نیز به عوامل درون­زا از جمله ازدحام به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر تقاضای گردشگری توجه شده است . در این گروه از مطالعات، به برنامه­های بازاریابی، منابع طبیعی، کیفیت خدمات و... توجه خاصی شده است (جیمنز و هرناندز[3]، 2011، 415). تصویر ذهنی افراد از مقاصد گردشگری از جمله متغیرهای مؤثر بر رضایت مندی گردشگران و بنابراین جذب آنها است. تبلیغات نیز از عوامل شکل گیری این تصویر ذهنی می­باشد(چی و کیو[4]، 2008، 624 ؛ بیرلی و مارتین[5]، 2004، 661).

  تبلیغات از منابع اطلاعاتی مؤثر بر شکل دهی تصویر ذهنی افراد از یک مقصد گردشگری بوده (بیرلی و مارتین، 2004، 661) و به عنوان کلیدی­ترین ابزار بازاریابی در گردشگری است، زیرا مشتریان بالقوه براساس تصاویر ذهنی که از ارایه­ی محصول دارند، تصمیم­گیری می­کنند(مورگان و پریچارد[6]،2000، 10). بنابراین، جذابیت یک مقصد گردشگری اصلی­ترین انگیزه در تصمیم­گیری برای سفر در گردشگران است.

  از طرف دیگر، یکی از اصول مدیریت منابع انسانی آموزش و تربیت کارکنان است. آموزش نیروی کار نه تنها سبب توسعه­ی توانایی­های بالقوه افراد شده بلکه باعث می­شود تا عملکرد بهتری در مشاغلشان داشته باشند(سُوربروک[7]، 2002، 2). از آن­جا که صنعت گردشگری اساساً فعالیتی خدماتی است، عرضه­کنندگان خدمات نقش مهمی در کیفیت و رضایت مشتری دارند و فرد ارایه دهنده­ی خدمات، خود بخشی از محصول به شمار می­آید. بنابراین، میزان دانش­ نظری افراد و آشنایی با مهارت­های حرفه­ای ضامن عملکرد خوب افراد جهت دست­یابی به اهداف این صنعت می­باشد(ضیایی،1382،21).

  با توجه به این که کیفیت ضامن رضایت افراد است و رضایت از تجربه­ی سفر نه تنها باعث ایجاد انگیزه برای سفر مجدد به یک مقصد گردشگری شده، بلکه ترغیب دیگران به سفر به آن محل را به دنبال دارد، تجربه­ی مثبت گردشگران از خدمات و محصولات می­تواند به تکرار سفر و حتی جذب گردشگران بالقوه منجرشود. همچنین توصیه­ی گردشگران قبلی می­تواند منبع اطلاعاتی معتبرتری برای گردشگران بالقوه باشد(چی و کیو[8]، 2008، 625). بنابراین واضح است که با پیشرفت گردشگری و پیچیده­تر شدن نیازها و انتظارات متقاضیان، عرضه­کنندگان در این صنعت نیز بایستی با این تقاضا روبه رو شوند. بدین منظور آموزش و تربیت کارکنان برای تضمین کیفیت خدمات و در نهایت رضایت مشتریان لازم است(اجل و همکاران[9]، 2008، 219).

  بنابرآن ­چه گفته شد عوامل درون­زا و تحت کنترلی چون ازدحام، تصویر ذهنی افراد از یک مقصد گردشگری و کیفیت تجارب بر تقاضای گردشگران برای یک منطقه مؤثر است.

  در بحث ظرفیت­های گردشگری، در نظر گرفتن ظرفیت تحمل یک منطقه به منظور مدیریت بهتر تقاضا در صنعت گردشگری لازم است(پل­من و رودگرز[10]، 2010، 177). گتز(1983) نیز به لزوم محاسبه­ی ظرفیت گردشگری برای جذب گردشگران با توجه به عواملی چون محدودیت منابع، رضایت گردشگران و... اشاره کرده است(گتز[11]، 1983، 247). بنابراین، توجه به مفهوم ظرفیت تحمل در گردشگری به منظور جلوگیری از کاهش کیفیت یک مقصد گردشگری و پیامدهای منفی آن ضروری است (سیمون[12] و همکاران، 2004، 275).

  هم چنان که ملاحظه می گردد، در اغلب مطالعات انجام شده در خصوص صنعت گردشگری تنها  به بررسی بخشی از این صنعت (مانند تقاضای توریست، اثرات درآمدی این صنعت و...) با توجه به تکنیک­های اقتصادسنجی و اقتصادریاضی پرداخته شده است. از آنجا که با چنین شیوه­هایی در نظر گرفتن تمامی عوامل مؤثر بر صنعت گردشگری و بررسی اثرات آن­ها مشکل می­باشد، در مقاله­ی حاضر با استفاده از رویکرد پویایی شناسی سیستم[13] یک مدل دینامیک برای صنعت گردشگری طراحی شده است. بنابراین، دستاورد مقاله ی حاضر طراحی و شبیه سازی یک مدل پویا برای گردشگری در ایران است، به نحوی که با در نظر گرفتن عوامل دخیل در این سیستم و برخی متغیرهای کنترلی به بررسی آینده­ی این صنعت با توجه به وضعیت کنونی بپردازیم، و در نهایت با اعمال تغییر در متغیرهای قابل کنترل شرایطی را شناسایی کنیم که طی آن سیستم گردشگری بتواند به اهداف خود در سال 1404 (ورود بیست میلیون گردشگر خارجی) دست­یابد.

3. روش شناسی

   پویایی شناسی سیستم رویکردی است برای الگو­سازی و شبیه سازی سیستم های فیزیکی و اجتماعی - اقتصادی پیچیده، که به کمک آن می­توان سیاست هایی برای مدیریت و تغییر آن ارایه داد(گوری و گلداسمیت[14]، 2007: 3). در مقاله­ی حاضر با استفاده از رویکرد پویایی شناسی سیستم، سیستم گردشگری به سه زیرسیستم تقاضای گردشگری، فعالیت­های گردشگری و ظرفیت­سازی تقسیم­بندی شده است، که هر سه زیرسیستم با یکدیگر در ارتباط هستند. در شکل 1 مدل پویای گردشگری به صورت کلی نشان داده شده است.

شکل1: مدل پویای گردشگری و روابط بین آن ها

 

مأخذ: جمبی­کار و بروکا[15] (1989: 3 ) با اندکی تعدیل

   در زیرسیستم تقاضای گردشگری، عوامل مؤثر بر جذب گردشگران مطرح شده و روابط و تاثیرات بین آن­ها مشخص می­شود. همچنین، در زیرسیستم فعالیت­های گردشگری سخن از ازدحام و تاثیرآن بر مدت اقامت گردشگران به میان می­آید، و سرانجام در بحث ظرفیت سازی، عوامل مؤثر در تغییر ظرفیت­ها با توجه به ظرفیت های موجود، مطرح می­شوند.

 

 

3-1- نمودار علّی- حلقوی گردشگری

در شکل شماره­ی 2 نمودار علّی- حلقوی گردشگری ارایه شده است، که تلفیقی از سه زیرسیستم است[16].

شکل شماره­ی 2: نمودار علّی- حلقوی گردشگری

 

مأخذ: یافته­­های تحقیق

3-2- نمودار ذخیره- جریان گردشگری

  نمودار ذخیره- جریان گردشگری در شکل 3 نشان داده شده است. همان طور که از شکل 3 مشخص است، تعداد متغیرهای موجود در مدل افزایش یافته است. این متغیرها، متغیرهای کمکی هستند که به منظور سهولت در محاسبات و به عنوان گام­های محاسباتی در مدل وارد شده­اند.

   شاخص عدم اطمینان به شرایط سیاسی متغیری است بین(1و0) که به کمک یک تابع جدول، شاخص بی­ثباتی سیاسی را به نرخ رشد تعداد گردشگران مرتبط می­سازد.

  متغیر نرخ رشد تعداد گردشگران بر اثر سایر عوامل، نشان دهنده­ی نرخ رشد در گردشگرانی است که به دلیل سایر عواملی که ممکن است در مدل نادیده گرفته شده باشند، به کشور وارد می­شوند. شاخص نیروی انسانی آموزش دیده توسط یک تابع جدول، رابطه­ی بین تعداد نیروی انسانی آموزش دیده و رضایت گردشگران را مشخص می­کند. این شاخص نیز مقداری بین (1و1-) است.

شاخص ازدحام در حقیقت میزان ازدحام را به کمک یک تابع جدول به عددی بین(1و1-) تبدیل می­کند. همچنین عامل گسترش ظرفیت متغیری است که به کمک یک تابع جدول، ازدحام را با نرخ ساخت ظرفیت­ها مرتبط می­سازد.

شکل شماره­ی 3­: نمودار ذخیره- جریان گردشگری

 

مأخذ: یافته­های تحقیق

4. شبیه­سازی و نتایج آن

  از تکنیک شبیه­سازی به منظور تحلیل اثرات تصمیمات بر یک سیستم و یا پیش­بینی رفتار آتی سیستم استفاده می­شود. با کمک شبیه­سازی می­توان مسائل دنیای واقعی را در دنیای مجازی تجربه کرد، آزمایشات می­توانند تحت شرایط متفاوت به منظور بررسی سیاست­های مختلف تکرار شوند. البته بایستی توجه داشت که در شبیه سازی، مدلی ساده شده از دنیای واقعی ساخته می­شود که رفتاری نزدیک به دنیای واقعی داشته باشد و انتظار نمی­رود که به طور کامل مطابق با آن باشد.

4-1- شبیه­سازی مدل پایه

   به منظور شبیه سازی مدل پایه نیاز به گردآوری اطلاعات موجود در الگو است. برخی از این داده­ها از سالنامه آماری ایران، گزارش اقتصادی1386(نظارت بر عملکرد برنامه چهارم توسعه)      و مصاحبه با کارشناسان بخش گردشگری گردآوری شده است. برخی از اطلاعات دیگر نیز از یافته های سایر مطالعات اتخاذ شده است. عملکرد تبلیغات کشورمان در زمینه­ی جذب گردشگران خارجی با توجه به نتایج مطالعه­ی ابراهیمی و همکاران(1389) در محدوده­ی(4/0-2/0) یعنی عملکرد متوسط در نظر گرفته شده است. از آن­جا که نیروی انسانی فعال در بخش گردشگری بایستی تا سال 1404 در زمینه­ی تخصص خود آموزش دیده باشند، در مدل پایه چنین فرض شده است که کلیه­ی نیروی انسانی این بخش تا سال 1404 حداقل یک دوره­ی آموزشی شش ماهه در زمینه­ی تخصص خود گذرانده­اند. با توجه به اینکه از سال 1370 تا 1386 ظرفیت­ها تقریباً چهاربرابر شده است، درخصوص گسترش ظرفیت ها(تعداد تخت هتل های3، 4 و 5 ستاره) فرض ­­شده است که همین روند در طی دوره­ی شبیه­سازی ادامه یابد. بنابراین عامل گسترش ظرفیت به گونه­ای در نظر گرفته می­شود که در سال 1404 ظرفیت­ها به میزان تقریباً 240000 تخت برسد. از داده­های سال 1386 به عنوان سال شروع شبیه­سازی استفاده شده و نتایج شبیه­سازی مدل پایه در شکل4 آورده شده است.

شکل شماره­ی4: نتایج شبیه سازی مدل پایه

 

 

 

 

مأخذ: یافته های تحقیق

با توجه به شکل4 مشخص است که طی دوره­ی شبیه­سازی ابتدا با افزایش ازدحام مواجه می­شویم. این افزایش حکایت از آن دارد تقاضا برای ظرفیت ها بیش از میزان ظرفیت ها افزایش خواهد داشت. از طرفی ازدحام خود یکی از عوامل محدود کننده­ی مدت زمان اقامت و در نهایت کاستن تقاضا برای زیر ساخت­ها و در ادامه کاهش در میزان خود ازدحام است، و نیز افزایش در ازدحام سبب کاهش رضایت، کاهش تعداد گردشگران و در نهایت بازهم کاهش در میزان ازدحام است. با کاهش ازدحام رضایت گردشگران بیشتر شده، در نهایت سبب افزایش تعداد گردشگران می­شود و به همین ترتیب افزایش تقاضا و مجدداً افزایش ازدحام را به دنبال دارد، و این داستان­ همچنان در حلقه­ها تکرار می­شود. علاوه بر ازدحام، آموزش نیروی کار نیز بر میزان رضایت گردشگران مؤثر است. هرچه تعداد نیروی آموزش دیده افزایش یابد، گردشگران احساس رضایت بیشتری دارند. در نهایت با توجه به تأثیر ازدحام و آموزش نیروی انسانی، رضایت گردشگران مطابق شکل4 تغییر خواهد کرد. کاهش رضایت گردشگران موجب محدود شدن افزایش در تعداد گردشگران شده و با افزایش رضایتمندی گردشگران تعداد آن­ها نیز رو به افزایش می­نهد. سرانجام چنان­چه صنعت گردشگری با وضعیت تشریح شده به فعالیت خود ادامه دهد، در سال 1404 تنها شاهد ورود حدود پنج ونیم میلیون گردشگر خارجی به کشورمان خواهیم بود، این در حالی است که با هدف ورود بیست میلیون گردشگر خارجی در سال 1404 هنوز فاصله­ی بسیار داریم. هرچند که هدف آموزش کلیه­ی نیروی انسانی فعال در این بخش محقق شده است.

 

 

 

4-2- پیش نوشته (سناریو)ی اول: بهبود در وضعیت تبلیغات

  در این پیش نوشته فرض می­ شود که عملکرد تبلیغات از وضعیت متوسط به خوب ارتقاء یابد و این شاخص تا سال 1404 به 5/0 برسد. اما وضعیت آموزش نیروی انسانی وایجاد ظرفیت همانند فروض مدل پایه است. نتایج شبیه­سازی در شکل5 آورده شده است.

شکل شماره­ی5: نتایج شبیه سازی پیش نوشته ی اول

 

 

مأخذ: یافته های تحقیق

از آن جا که شاخص تبلیغات بر نرخ ورود گردشگران اثر مثبت دارد ، بنابراین با بهبود در وضعیت تبلیغات مطابق شکل5، تعداد گردشگران افزایش خواهد یافت. با توجه به اینکه در افزایش ظرفیت­ها تغییری صورت نگرفته است، سطح شاخص ازدحام نیز مطابق شکل 5 تغییر می­کند. شاخص ازدحام تا سال 1389 افزایش، و از آن پس کاهش خواهد یافت. همان طور که از شکل مشخص است سطح ازدحام در شبیه­سازی پیش­نوشته­ی اول بیش از مدل پایه است. هرچند که روند تغییرات آن مشابه با مدل پایه می­باشد. با بالاتر رفتن سطح شاخص ازدحام، میزان نارضایتی گردشگران نیز به تدریج افزایش خواهد یافت. بنابراین، کاهش رضایت تأثیر منفی بر ورود گردشگران می­گذارد، به نحوی که باعث محدود کردن اثر بهبود در وضعیت تبلیغات می­شود. این فرایند همچنان طی مراحل شبیه­سازی در حلقه­ها تکرار می­شود. سرانجام در انتهای دوره­ی شبیه­سازی تعدادگردشگران مطابق شکل­5 به تعداد تقریبی هشت میلیون نفر در سال 1404 خواهد­رسید. بنابراین همان طور که مشخص است با بهبود در وضعیت تبلیغات شاهد افزایش در تعداد گردشگران وارد شده به کشورمان خواهیم بود، اما همچنان قادر به دست­یابی به هدف بیست میلیون گردشگر در انتهای دوره­ی شبیه­سازی نمی­باشیم.

4-3- پیش­نوشته­ (سناریو)ی­دوم: بهبود در وضعیت تبلیغات و افزایش در ظرفیت­ها[17]

  در این پیش­نوشته، علاوه بر بهبود در وضعیت تبلیغات (مانند پیش­نوشته­ی اول) فرض می­کنیم افزایش در ظرفیت­ها با روندی سریع تر از حالت قبل صورت گیرد، به نحوی که در سال 1395 تعداد تخت­ها به112324، در سال 1400 به چیزی حدود240000 تخت و در نهایت در سال 1404 به363191 تخت برسد . روند تغییرات در تعداد نیروی انسانی آموزش دیده همانند مدل پایه فرض می­شود.

  نتایج حاصل از شبیه­سازی نشان می­دهد که در این پیش نوشته بهبود در وضعیت شاخص تبلیغات سبب افزایش در تعداد گردشگران می­شود، از طرفی شاهد افزایش در ظرفیت های در دسترس نیز هستیم، بنابراین شاخص ازدحام در سطح پایین تر از پیش­نوشته­ی اول و به تبع آن رضایت گردشگران در سطح بالاتری قرار خواهد گرفت، هرچند که روند تغییرات در این متغیرها همانند پیش نوشته ی اول است. در نهایت با توجه به بهبود در وضعیت تبلیغات و بهبود در میزان رضایت گردشگران شاهد افزایش تعداد گردشگران تا حدود یازده میلیون نفر در سال 1404خواهیم بود.

4-4- پیش­ نوشته­ (سناریو)ی سوم: بهبود در وضعیت تبلیغات و افزایش در نرخ آموزش نیروی انسانی

  در این پیش نوشته شرایط تبلیغات مانند پیش­نوشته­ی دوم در نظر گرفته می­شود. گسترش در ظرفیت ها نیز مطابق با مدل پایه در نظر گرفته می شود، و فرض می­شود که نیروی انسانی با نرخی بیش از پیش نوشته ی اول و مدل پایه آموزش ببینند به نحوی­که در سال 1402 کلیه ی افراد فعال در این صنعت آموزش دیده باشند.

  با توجه به شرایط گفته شده، نتایج حاصل از شبیه سازی این پیش نوشته نشان می دهد که بهبود در وضعیت تبلیغات اثر مثبت بر تعداد گردشگران دارد. از طرفی افزایش تعداد نیروی انسانی آموزش دیده خود سبب بهبود رضایت و در نهایت افزایش در تعداد گردشگران می­شود. افزایش در تعداد گردشگران سبب افزایش تقاضا برای امکانات می شود. تقاضا در این پیش نوشته بیش از مدل پایه است و از آن جا که گسترش در ظرفیت ها همانند مدل پایه در نظر گرفته شده است بنابراین ازدحام نیز افزایش خواهد یافت و سبب کاهش رضایت گردشگران تا سال 1389خواهد شد کاهش رضایت گردشگران تا سال 1389 اثر منفی بر جذب گردشگران می­گذارد. از طرفی افزایش تعداد نیروی انسانی آموزش دیده خود تاثیر مثبت بر رضایت گردشگران خواهد داشت به طوری که در سال 1402 رضایت به بیشترین میزان خود خواهد رسید. اثرات منفی افزایش ازدحام و کاهش رضایت خود موجب کاهش تعداد گردشگران شده و در ادامه مجدداً کاهش ازدحام و افزایش رضایت و افزایش در تعداد گردشگران را به دنبال خواهد داشت. در نهایت با تکرار این فرایند طی اجرای شبیه سازی تعداد گردشگران در سال 1404 به حدود نه میلیون نفر خواهد رسید. اما همچنان تا دست یابی به رقم بیست میلیون گردشگر فاصله داریم.

  مقایسه­ی نتیجه­ی این پیش­نوشته با پیش­نوشته­ی دوم نشان می­دهد که افزایش در ظرفیت ها در مقایسه با افزایش در نرخ آموزش نیروی انسانی تأثیر بیشتری بر تعداد گردشگران ورودی دارد.

4-5-پیش­ نوشته­ (سناریو)ی چهارم: گسترش ظرفیت ها و افزایش در نرخ آموزش نیروی انسانی

  در این پیش نوشته، وضعیت تبلیغات مانند مدل پایه و گسترش در ظرفیت ها نیز مطابق با پیش نوشته­ی دوم در نظرگرفته می­شود. افزایش در نرخ آموزش نیروی انسانی نیز مطابق با پیش نوشته­ی سوم  فرض می­شود.                            

  با توجه به فروض گفته شده، نتایج شبیه­سازی نشان می دهد که افزایش تعداد نیروی انسانی آموزش دیده در بخش گردشگری اثر مثبت بر رضایت گردشگران و در نهایت تعداد جذب گردشگرخواهد داشت. افزایش تعداد گردشگران خود سبب افزایش تقاضا برای زیرساخت ها شده و از آن جا که ظرفیت ها نیز بیش از حالت پایه افزایش داشته­اند، شاخص ازدحام در ابتدا افزایش داشته و این افزایش اثر منفی بر روی رضایت گردشگران، تعداد گردشگران و تقاضا برای زیر ساخت ها خواهد داشت. این شاخص در ابتدا کاهش یافته و افزایش رضایت گردشگران و تعداد گردشگران را به دنبال دارد. درکل، شاخص ازدحام ابتدا افزایش، سپس کاهش و مجدداً افزایش می­یابد. رضایت گردشگران نیز به طور کلی تا سال 1389 کاهش، سپس افزایش می­یابد و مجدداً در سال 1402 کاهش می­یابد. از آن جا که سطح شاخص ازدحام در این پیش نوشته کمتر از مدل پایه بوده است و از طرفی نیروی انسانی سریعتر آموزش دیده­اند سطح رضایت گردشگران در این پیش نوشته بیش از مدل پایه خواهد بود.

  سرانجام پس از تاثیرات متقابل متغیرها در حلقه ها تعداد گردشگران در این پیش نوشته به حدود نه میلیون و هفتصد هزار نفر می­رسد، که البته بازهم قادر به دست یابی به هدف بیست میلیون گردشگر خارجی در سال1404 نخواهیم بود.

4-6- پیش ­نوشته­ (سناریو)ی پنجم: بهبود در وضعیت تبلیغات، گسترش ظرفیت­ها و افزایش در نرخ آموزش نیروی انسانی

  براساس مطالب بالا ملاحظه می شود که با تغییرات اعمال شده طی پیش نوشته­های گفته شده، در سال 1404 نمی­توان شاهد ورود بیست میلیون گردشگر به کشور شد. بنابراین، طی پیش­نوشته­ی پنجم چنین فرض می­کنیم که بهبود در وضعیت تبلیغات به نحوی صورت گیرد که در سال 1395 این شاخص به بیش از 4/0 و در سال 1404به حدود 6/0 افزایش یابد. به عبارت دیگر فرض     می شود که عملکرد تبلیغات از وضعیت متوسط به خوب ارتقاء یابد. همچنین فرض می شود که گسترش در ظرفیت­ها نیز به گونه­ای باشد که در سال 1395به 147437 تخت و در سال 1404 به حدود 425730 تخت برسد. این در حالی است که میزان ظرفیت­ها در سال 1399 بایستی به تقریباً 240000 تخت رسیده باشد. نیروی کار فعال در بخش گردشگری نیز فرض می­شود به گونه­ای آموزش ببینند که در سال 1402 کلیه­ی این افراد دوره­ی آموزشی مربوط به تخصص خود را گذرانده باشند.(با فرض این­که با نرخ تقریبی سالانه 15% افراد آموزش ببینند).

   نتایج حاصل از شبیه سازی نشان می دهد که با بهبود در وضعیت تبلیغات تعداد گردشگران و تقاضا برای زیرساخت­ها افزایش خواهد یافت. از طرفی آموزش سریعتر نیروی کار در بخش گردشگری سبب افزایش رضایت گردشگران شده و در نهایت اثر مثبت بر تعداد گردشگران و افزایش تقاضا برای زیرساخت­ها دارد.

  با توجه به اثر مثبت هردو عامل تبلیغات و نیروی انسانی آموزش دیده بر تعداد گردشگران و در نهایت تقاضا برای زیرساخت­ها، چنان­چه در ظرفیت­های موجود نیز افزایش داشته باشیم، شاهد کاهش ازدحام خواهیم بود. کاهش ازدحام نیز، در نهایت افزایش رضایت گردشگران و اثر مثبت مجدد برتعداد گردشگران را در پی دارد. از طرف دیگر تأثیر عوامل مثبت بر تعداد گردشگران سبب می­شود که تقاضا برای زیرساخت­ها نیز متناسب با تعداد گردشگران زیادتر شده و باعث ­شود که ازدحام به تدریج افزایش یابد، به گونه­ای که در سال 1398 این شاخص مجدداً افزایش خواهد یافت، و سبب افزایش نارضایتی شده و در نهایت به عنوان عامل محدود کننده­ی افزایش در تعداد گردشگران عمل می­کند. با افزایش تعداد گردشگران، شاخص ازدحام نیز سریع تر پس از یک دوره کاهش، افزایش خواهد یافت و در نتیجه رضایت گردشگران نیز در سال 1402 سریع تر از حالات قبل مجدداً کاهش می­یابد. سرانجام تعداد گردشگران  در سال 1404 به حدود بیست میلیون نفر می­رسد.

4-7- مقایسه­ی پیش­ نوشته ها

  با توجه به آن چه که طی پیش­نوشته­ های اول تا چهارم مطرح شد، مشخص است که تنها توجه به برخی از متغیرهای تحت کنترل نمی­تواند شرط دست­یابی به هدف بیست میلیون گردشگر در سال 1404 را تحقق بخشد. در این بین چنان­چه مطابق پیش­نوشته­ی دوم بهبود در وضعیت تبلیغات و گسترش ظرفیت­ها به طور همزمان صورت گیرد، شاهد ورود یازده میلیون گردشگر به کشورمان خواهیم بود، که در واقع نسبت به پیش نوشته های سوم و چهارم وضعیت بهتری را نشان می­دهد. اما در نهایت روشن است که برای تحقق هدف ورود بیست میلیون گردشگر در سال 1404 لازم است که مطابق پیش­نوشته­ی پنجم در خصوص بهبود در وضعیت تبلیغات، آموزش سریع تر نیروی انسانی و گسترش بیش از پیش ظرفیت ها اقدامات لازم صورت گیرد. شکل6 تغییر در هریک از متغیرها را براساس پیش نوشته­های مختلف نشان می­دهد.

  بایستی توجه داشت که اگرچه در دنیای مجازی می­توان شرایط را به راحتی تغییر داده و به اهداف مورد نظر دست یافت، اما اعمال این تغییرات در دنیای واقعی به دلیل تأثیر عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و... چندان آسان نبوده و با محدودیت هایی همراه می­باشد. لذا چنین به نظر می­رسد که با توجه به شرایطی که طی پیش­نوشته­ی پنجم برای تحقق هدف ورود بیست میلیون گردشگر مطرح شده است، دست­یابی به این هدف درسال 1404 به سادگی امکان ­پذیر نمی­باشد.

شکل شماره­ی6: مقایسه­ی پیش­نوشته های مختلف

 

 

 

مأخذ: یافته های تحقیق

5- اعتبارسنجی مدل

  اعتبارسنجی مدل های پویایی­شناسی سیستم برای ایجاد اطمینان نسبت به درستی و سودمندی یک مدل است. از آن جا که طراحی یک مدل با هدف رسیدگی به مشکلات و رفع آن ها در زمینه­های متفاوت می­باشد، مدل طراحی شده به منظور تطابق با واقعیت مورد سنجش قرار می­گیرد. در پویایی­های سیستم، اعتبارسنجی ترکیبی از فعالیت­هایی است که از همان ابتدا در فرایند مدل­سازی جای گرفته است. فرایند اعتبار سنجی و آزمودن مدل از همان ابتدای مدل سازی آغاز می­شود، در طی این مراحل بررسی ساختارمدل و ساختارسیستم  واقعی، توجه به ابعاد معادلات مختلف و هم­خوانی آن­ها با یکدیگر و اینکه آیا مدل ایجاد شده برای دست­یابی به هدف مورد نظر مناسب است، مد نظر قرار می گیرد.

  برای ارزیابی و بهبود مدل­های پویا آزمون های بسیاری طراحی شده است[18] که با توجه به محدودیت اطلاعات، آمار و داده­های مربوط به گردشگری در ایران و نیز محدودیت های نسخه­یPLE  نرم­افزار Vensim برخی از آزمون­ها در خصوص مدل ارایه شده صورت گرفته است. یکی از آزمون­های صورت­گرفته، آزمون شرایط حدی است. شرایطی که ممکن است هرگز در جهان واقعی مشاهده نشود. این آزمون نشان می­دهد که آیا سیستم رفتار قابل انتظاری از خود نشان می­دهد یا خیر. به عبارتی در سنجش اعتبار یک مدل می­توان شرایط رفتاری را توصیف کرده و سپس بررسی کنیم که آیا ساختار مدل واکنش رفتاری مناسبی دارد یا خیر (سوشیل، 1387، 293؛ رجائیان، 1388، 167). بنابراین، مدل در شرایط حدی زیر مورد آزمون قرار گرفت.    

- کلیه عوامل موثر بر نرخ ورود گردشگران در بدترین حالت خود باشند. در این مقاله فرض شده است که شاخص رضایت افراد که عددی بین (1و1-) در نظر گرفته شده است برابر با 1- باشد، شاخص عدم اطمینان به شرایط سیاسی که عددی بین(1و0) می باشد نیز برابر با یک باشد و به همین ترتیب شاخص تبلیغات نیز که در محدوده­ی(1و0) قرار دارد، در بدترین حالت برابر با صفر باشد، آنگاه کاهش در تعداد گردشگران تا تقریباً  صفر انتظار می­رود.

- عوامل مؤثر بر نرخ ورود گردشگران، در بهترین حالت قرار گیرد. در این مقاله فرض شده است شاخص رضایت گردشگران برابر با یک، شاخص عدم اطمینان به شرایط سیاسی برابر با 0، و شاخص تبلیغات نیز برابر با 1 باشد، انتظار افزایش و رشد در تعداد گردشگران می­رود.

با آزمودن شرایط فوق این نتیجه حاصل شده است که در مورد اول تعداد گردشگران به تقریباً صفر کاهش می­یابد و در مورد دوم تعداد گردشگران به بیش از شصت میلیون نیز افزایش می­یابد.

علاوه بر آزمون شرایط حدی می­توان به پیش بینی مدل و آنچه که در واقعیت مشاهده شده است به عنوان معیاری در سنجش مدل استفاده کرد. در جدول1 نتایج حاصل از پیش­بینی مدل و مقادیر واقعی برای متغیر تعداد گردشگران و ظرفیت­های در دسترس نشان داده شده است.

جدول 1: مقادیر واقعی و مقادیر پیش­بینی شده متغیرها

نام متغیر                                      مقادیر واقعی				مقادیرپیش­بینی شده
	سال1387	سال 1388	سال 1387		سال 1388
تعداد گردشگران	2027528	2272575	2229310		2068390
ظرفیت­های در دسترس	-	64381	-		61175

مأخذ: یافته­های تحقیق

همان طور که از جدول1 مشخص است رقم پیش بینی شده برای سال1387 برای تعداد گردشگران 201782 نفر بیش از میزان واقعی و برای سال 1388 به تعداد 204185 نفر کمتر از میزان واقعی است. هرچند که اعداد پیش­ بینی شده به واقعیت نزدیک است، اما تنها با مقایسه­ی داده­های دو سال(به دلیل نبود آمار و اطلاعات در خصوص تعداد گردشگران برای سال­های بعد از 1388) شاید نتوان نتیجه­ی قطعی در خصوص اعتبار مدل گرفت. اما ذکر این نکته ضروری است که موفقیت در سنجش اعتبار یک مدل نشان دهنده­ی تطابق کامل آن با واقعیت و یا اعتبار کامل آن نیست بلکه نشان دهنده­ی مفیدبودن یک مدل است(سوشیل، 1387، 293).

6. جمع­بندی و نتیجه­گیری

  در این تحقیق سعی بر آن شد تا با بهره­گیری از نگرش سیستمی مدلی برای صنعت گردشگری تدوین شود. سپس با شبیه­سازی رفتار این سیستم به بررسی وضعیت آینده این صنعت با توجه به شرایط کنونی پرداخته شد. سرانجام با پیش­نوشته­های مختلف، شرایط متفاوتی در سیستم ایجاد شد، تا به درک بهتری از شرایط لازم برای دست­یابی به اهداف این صنعت در سال 1404 برسیم. نتایج شبیه سازی الگوی طراحی شده، حکایت از آن دارد که برای رسیدن به اهداف مدنظر، تناسب و هماهنگی بین زیرسیستم­ های مختلف سیستم گردشگری امری لازم و ضروری است. اگر فعالیت­هایی در جهت ایجاد تقاضای بیشتر برای ورود گردشگران انجام شده و زیرساخت­های لازم برای ورود گردشگران مهیا نباشد، فرایندی را که در پیش گرفته ایم در نهایت بدون دست­یابی به هدف مورد نظر با شکست مواجه خواهد شد. بنابراین بایستی به منظور دست­یابی به اهداف سند چشم­انداز ایران 1404 هرچه سریعتر به آموزش کلیه­ی نیروی شاغل در این بخش پرداخته، اقداماتی در جهت بهبود وضعیت تبلیغات و ایجاد زیر ساخت­های مورد نیاز گردشگران صورت پذیرد تا نه تنها سیستم متعادل شده بلکه بتواند به هدف خود نایل شود.

7. پیشنهادها

7.1  پیشنهادهای سیاست گذاری

با توجه به نتایج حاصل از شبیه­سازی می­توان پیشنهادهای زیر را ارایه داد:

- بهبود وضعیت تبلیغات و اطلاع­رسانی در زمینه­هایی که کشورمان پتانسیل جذب گردشگران را دارد، می­تواند به جذب هرچه بیشتر بازدیدکنندگان منجر شود. در این زمینه استفاده از امکانات و ابزارهای به­روز تبلیغات و اطلاع­رسانی نه تنها موجب شناخت بیشتر جذابیت­های کشورمان شده بلکه به بهبود تصویر ایران در اذهان مردم دیگر نقاط جهان کمک می­کند، که این خود بسترساز جذب بیشتر گردشگران خواهد شد.

- توجه به آموزش و تربیت نیروی انسانی فعال در بخش گردشگری امری ضروری است.  چنان­چه دوره های آموزشی متناسب با تخصص افراد باشد می­تواند بر کیفیت ارایه­ی خدمات در این صنعت و در نهایت رضایت گردشگران منجر شود. بنابراین آموزش هرچه سریع تر افراد در زمینه­ی انجام مشاغلشان در این صنعت می­تواند زمینه­ساز جذب هرچه بیشتر گردشگران طی سال­های آتی شود.

- با توجه به نتایج حاصل شده، افزایش در روند ورود گردشگران میسر نمی­شود مگر با هماهنگی بخش­های مختلف صنعت گردشگری. لذا به منظور جذب هرچه بیشتر گردشگران بایستی گسترش زیرساخت ها و امکانات موجود نیز مورد توجه قرارگیرد.

7.2 پیشنهاد برای مطالعات بعدی و بهبود آنها

- ایجاد نظام منسجم و پایگاه داده مختص این صنعت به منظور مدیریت بهتر و صحیح­تر.

- محاسبه­ی شاخص هایی چون ظرفیت تحمل و تعیین جایگاه کشور در چرخه­ی عمر گردشگری برای مناطق مختلف گردشگری می­تواند کمک شایانی به برنامه ریزی­ها و سیاست­گذاری­های آتی در صنعت گردشگری کند.

- از آن جا که مطالعات انجام شده در زمینه­ی عملکرد و اثر بخشی تبلیغات در جذب گردشگران بسیار اندک می­باشد، لازم است که به منظور تصمیم گیری صحیح تر در خصوص تأثیر تبلیغات بر جذب گردشگران خارجی به کشورمان مطالعاتی صورت گیرد.

8. محدودیت ها

  از اصلی­ترین موانع موجود در مراحل انجام این تحقیق نقص آمار و در برخی موارد نبود اطلاعات منسجم در خصوص گردشگری در ایران بوده است. در واقع عمده­ترین آمار و اطلاعات موجود، تنها به تعداد گردشگران ورودی به کشور و درآمدهای حاصل از این صنعت مربوط می شود، در صورتی که لازم است برای مدیریت و سیاست­گذاری های صحیح و اصولی به محاسبه­ و نیز جمع­آوری آمار و اطلاعات منسجم­تری پرداخته شود.

  هم اکنون سهم عمده ای از سرمایه­گذاری­ها در این صنعت در اختیار بخش خصوصی است و عواید ناشی از آن نیز به این بخش تعلق می­گیرد. وجود اطلاعات در زمینه­ی این سرمایه­گذاری­ها در بخش­های مختلفی چون تبلیغات، آموزش و... و نحوه­ی عملکرد این بخش می­تواند به ساختار بهتری برای مدل و در نهایت نتایج مؤثرتری منجر شود. نبود اطلاعات در این زمینه نیز محدودیت­هایی را در طراحی ساختار مدل ایجاد کرده است.

---

[1] = خبرگزاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

[2] = برای مطالعه ی بیشتر به روحی (1390،فصل دوم:32-9) مراجعه کنید.

[3]. Jimenez and Hernandez

[4]. Chi and Qu

       [5]. Beerli and Martin

[6]. Morgan and Prichard

[7]. Swarbrooke

[8]. Chi and Qu

[9]. Edgell et all

[10]. Pullman and Rodgers

[11] . Getz

[12] . Simon et al.

[13] System Dynamics

[14]. Ghoucri and Goldsmith

[15] . Jambekar and Brokaw

[16]  برای مطالعه ی بیشتر درباره ی شیوه ی الگوسازی و توضیح روابط بین متغیرها به روحی (1390، فصل3:66-33) مراجعه کنید.

[17]  - به دلیل کمبود فضا و با توجه به این که نتایج شبیه سازی هر پنج پیش نوشته در انتهای این قسمت آورده شده است، از ارایه ی نمودارها  در پیش نوشته های باقیمانده خودداری شده است.

[18]  برای مطالعه ی بیشتر به استرمن (2000، فصل 21) مراجعه شود.

مراجع

منابع

 -ابراهیمی عبدالحمید،قادری، اسماعیل، قائدرحمتی صفرو اکبری، رضا (1389). بررسی تاثیر تبلیغات بر جذب گردشگران، نمونه: گردشگران بین­المللی شهر اصفهان. مجله­ی جغرافیا و توسعه، شماره 17: 139-156.

- رجائیان، محمد مهدی (1388). شبیه­سازی سیستم های پویا با نرم افزار ونسیم. چاپ اول. مشهد: مرکز نشر فرایاز، مشهد.

- روحی، آناهیتا(1390). ارایه ی یک مدل دینامیک برای صنعت گردشگری در ایران: نگرش سیستمی، پایان نامه ی کارشناسی ارشد، بخش اقتصاد دانشگاه شیراز.

- سوشیل، داگلاس (1387). پویایی­های سیستم: رویکردی کاربردی برای مسایل مدیریتی. ترجمه­ی ابراهیم تیموری ، علیرضا نورعلی و نریمان ولی زاده. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران.

- صمدی،علی حسین (1382). نگرش سیستمی بر موانع سرمایه گذاری در استان فارس ، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز.

- صمدی ، علی حسین(1383) ، ارزیابی میزان اشتغال زائی جذب توریست بر اساس جدول داده – ستاده منطقه ای (مطالعه موردی استان فارس) ، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ، شماره 11و12 ،بهار و تابستان .

- صمدی، علی حسین (1384). بررسی میزان اشتغال زائی و بهینه سازی سیاست های حمایتی جذب توریست : مطالعه موردی استان فارس ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی فارس، شیراز.

- ضیایی، محمود (1382). وضعیت نیروی انسانی و آموزش در بخش گردشگری(با تاکید بر استان تهران)،  فصلنامه مطالعات جهانگردی، شماره 60، ص19- 37.

- پور معصومی، سعید،شتاب بوشهری، سید نادر، ارباب شیرانی،بهروز، ومشایخی، علینقی(1389).یک مدل دینامیک سیستم برای تجزیه و تحلیل سیستم اقتصاد ـ انرژی ایران،مجله ی مهندسی صنایع و مدیریت شریف، دوره ی-26-1،شماره ی 2: 71-87.

-Beerli, A., Martin, J. (2004). Factors Influencing Destination Image.” Annals of Tourism Research. 31( 3): 657-681.

-Chi, C. and Qu, H. (2008). Examining the structural relationships of destination image, tourist satisfaction and destination loyalty: An integrated approach. Tourism Management. 29: 624-636.

-Edgell, D., Allen, M., Smith, G. and Swanson, J. (2008). Tourism Policy and Planning. London: Butterworth-Heinemann.

-Getz, D. (1983). Capacity to obserb Tourism: Concept and Implications for Strategic planning. Annals of Tourism Research. 10: 239-263.

-Ghoucri, N. and Goldsmith, D. (2007). Using system dynamics to model and better understand state stability, MIT sloan school working paper., 4661-07.

-Jambekar, A. B. and Brokaw, A. J. (1989). A Tourism system dynamics model. An International Journal of Policy Modeling., 2:1-11