واکاوی همدیدی الگوهای زمانی و مکانی بارش‌های تندری (مطالعه موردی: استان زنجان)

جغرافیا و مطالعات محیطی

مقاله 3، دوره 4، شماره 14، شهریور 1394، صفحه 41-66   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

عبدالله فرجی؛ مهدی دوستکامیان^* ؛ زهرا صفری

دانشگاه زنجان

چکیده

توفان‌های تندری یکی از پدیده‌های آب و هوایی هستند که به دلیل همراهی با تندر، آذرخش، جست باد و بارش شدید افزون بر پیامدهای مثبتی که می‌توانند داشته باشند، موجب آسیب‌های فراوانی در نقاط مختلف دنیا می‌شوند. با توجه به تنوع شرایط آب و هوایی ایران، رخداد این پدیده در نقاط مختلفی مشاهده‌شده است. شمال غرب ایران به‌خصوص استان زنجان نیز از این پدیده در امان نبوده است. در این پژوهش جهت بررسی شرایط آماری و همدیدی پدیده تندر در استان زنجان از داده‌های روزانه‌ی توفان تندری ایستگاه‌های همدید استان زنجان در یک دوره آماری 16 ساله (2009-1994) استفاده شد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد میانگین فراوانی بارش تندری مربوط به قسمت‌های شمال شرقی، مرکزی و جنوب و جنوب شرقی استان بوده است و بیشترین ضریب تغییرات نیز منطبق بر این نواحی می‌باشند. قسمت‌های غربی و شرقی استان کم‌ترین میانگین تندر را داشته‌اند و پایین‌ترین ضریب تغییرات را نیز دارا می‌باشند. با این تفاسیر در ماه‌های اسفند و فروردین که ماه‌های انتقالی گرم (بهار) هستند، به دلیل گرم شدن سطح زمین و لایه‌های زیرین جو (افزایش طول روز و نزدیک شدن خورشید به خط قائم) و بالا بودن رطوبت جو، ناپایداری زیاد شده و جریان‌های همرفتی شدت یافته و تحت شرایط مناسب، ابرهای همرفتی رشد کرده و درنتیجه توفان تندری می‌شود. در فصل انتقالی سرد (پاییز) نیز فرارفت هوای کاملاً سرد از عرض‌های بالاتر بر روی مناطق گرم جنوبی‌تر باعث صعود لایه‌های زیرین و ناپایداری می‌شود. البته به علت کمتر بودن رطوبت هوای پاییز نسبت به بهار، شدت وقوع توفان تندری در فصل پاییز به‌مراتب از فصل بهار کمتر است. نتایج واکاوی نقشه‌ها در ترازهای مختلف جوی نشان می‌دهد که مهم‌ترین سامانه‌های سینوپتیکی حاکم بر منطقه در روزهای نماینده، زبانه‌هایی از کم‌فشارهای مدیترانه‌ای و سودانی که دریای مدیترانه و دریای سیاه و سرخ در تقویت آن نقش داشته‌اند به سمت شمال غرب کشور و استان زنجان گسترش‌یافته‌اند. قرارگیری محورهای فرود بادهای غربی همراه با بریده‌های کم‌فشار در این مناطق عامل اصلی ناپایداری‌های شدید و توفان تندری در استان زنجان بوده است. بدین‌صورت که با فرارفت هوای گرم و مرطوب در سطح زمین و هوای سرد سطوح فوقانی همراه با وزش دمایی سرد منجر به اختلاف دمای شدید بین سطح زمین و ترازهای بالا شده که صعود توده‌هوای سطح زمین و ناپایداری را به دنبال داشته است.

کلیدواژه‌ها

تحلیل همدیدی؛ تحلیل خوشه‌ای؛ توفان‌های تندری؛ استان زنجان

مراجع

1. امیدوار، کمال، صفر پور، فرشاد، زنگنه، اسماعیل (1392) بررسی و تحلیل همدیدی سه رخداد تگرگ شدید در استان فارس جغرافیا و توسعه، شماره 30، صص 178-157.
2. جعفرپور، ابراهیم، (1385)، اقلیم شناسی»، چاپ ششم، انتشارات دانشگاه تهران.
3. خوش­اخلاق، فرامرز، حیدری، محمد­امین، غیاث الحسینی، مرضیه، کریمی، صدیقه، (1392)، واکاوی آماری و همدید بارش‌های تندری منطقه خزر"دومین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست
4. صلاحی برومند،(1389)، بررسی ویژه گی‌های آماری همدیدی توفان‌های تندری استان اردبیل،پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، شماره 72،تابستان 1389،صص 142.
5. موسوی، سیدحسین، حیدری منفرد،زهرا(1392)، تحلیل اماری و سینوپتیکی بارش تگرگ در منطقه شمال غرب، پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته ی جغرافیای طبیعی ، دانشگاه زنجان
6. میراحمدی، اکبر، (1391)، بررسی ویژگی­های آماری توفان‌های تندری در کوهرنگ بختیاری، همایش ملی انتقال آب بین حوضه‌ای. شهرکرد 6-1.
7. علیجانی، بهلول (1379)، آب و هوای ایران ، چاپ چهارم، انتشارات دانشگاه پیام نور.
8. علیزاده، امین، غلامعلی، موسوی، فرهاد و موسوس بایگی، محمد (1384) هوا و اقلیم شناسی: چاپ هشتم، مشهد، نشر دانشگاه رضا (ع)،381-1.
9. عساکره، حسین (1386) تغییرات زمانی و مکانی بارش ایران زمین طی دهه‌های اخیر» جغرافیا و توسعه، شماره 10، 164-145.
10. قویدل رحیمی، یوسف (1389)، نگاشت و تفسیر سینوپتیک اقلیم با استفاده از نرم افزار گردس، چاپ اول، سها دانش، تهران
11. کاویانی، محمدرضا و علیجانی، بهلول،(1386)، مبانی آب و هواشناسی، چاپ سیزدهم، تهران، سمت،
12. Bryant, E.A. (1991):”Natural hazards”. Cambridge University Press.UK
13. Changnon, Stanly A, 2001” Thunderstorm Rainfall in the Conterminous United States” Vol. 82, No. 9,pp.1924-1940
14. Dayan, U. Margaret. Z.B. Sharon, M.E. (2001), “Averse Autumn Storm over the Middle, est: Synoptic and Mesoscale Convection Analysis”, Theoretical and Applied Climatology, No.69, pp.103.122.
15. kallo,A.and pascual, R.Diagnosis and modeling of a summer condition storm Mediterranean pyrencs.(2005).
16. Loginov, V. F, Volchek, A. A, Shpoka, I. N, (2010)” Estimation of the Role of Various Factors in the Thunderstorm Formation on the Territory of Belarus” Russian Meteorology and Hydrology, Vol. 35, No. 3, pp. 175–181
17. Olafasson,H.Arason,P.Jonsonal ,T.(2004) Seasonal and internal variability of thunderstorm in Island and the origin of air masses in theatric(2004(
18. Mohee. Faizul M, Miller. Craig. (2010). Climatology of thunderstorm for North Dakota, 2002–2006, Metrology and climatology. 49: 1881-18
19. Speer, M.S. and Geert’s, B. (1994): “A synoptic/rnesoalpha-scale climatology of flash floods in the Sydney Metropolitan area. Australian Meteorological Magazine, 43.87-103.

21. Wallace, M.J. (1995), "Diurnal Variations in Precipitation and Thunderstorm Frequency over the Conterminous United States", MonthlyWeatherReview103,406 -419.