تأثیر حکمرانی خوب بر توسعه انسانی: یک تحلیل بین کشوری

مدلسازی اقتصادی

مقاله 7، دوره 9، شماره 30، شهریور 1394، صفحه 131-147   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

سید نظام الدین مکیان¹؛ مژده بی باک^{* 2}

¹دانشیار اقتصاد دانشگاه یزد

²دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه یزد

چکیده

چکیده
یکی از مهم‌ترین اهداف کشور‌ها دست‌یابی به توسعه است و در این مسیر تلاش می‌شود برای دموکراسی، افزایش سطح دانش و آگاهی افراد جامعه و ... گام‌هایی برداشته شود. دیدگاه توسعه انسانی، مردم را سرمایه‌های واقعی یک کشور می‌داند و به دنبال ایجاد بستری است که افراد جامعه بتوانند به ‌همراه دانش و سلامت در محیطی خلاق زندگی کنند. در این پژوهش، تأثیر شاخص حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در دو گروه کشورهای منتخب اسلامی و OECD در دوره زمانی 2012-2005 مورد بررسی قرار خواهد گرفت. داده‌های مورد استفاده به صورت داده‌های تابلویی متوازن است. هم‌چنین برای نتیجه‌گیری بهتر از چندین متغیر کنترلی و برای تخمین از مدل FGLS استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که در کشورهای OECD رابطه مثبت و معنا‌داری بین شاخص حکمرانی خوب و آزادی اقتصادی با توسعه انسانی وجود دارد، اما در کشورهای اسلامی این رابطه از نظر آماری معنادار نیست که نشان‌دهنده ضعف حکمرانی خوب و آزادی اقتصادی در این کشور‌ها و تأثیر نامناسب آن بر شاخص توسعه انسانی است.

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی JEL : O15 H19؛ H11؛ وازگان کلیدی: حکمرانی خوب، توسعه انسانی، روش حداقل مربعات تعمیم یافته

اصل مقاله

فصلنامه مدلسازی اقتصادی (سال نهم، شماره 2 «پیاپی 30» تابستان 1394، صفحات 147- 131)

 

تأثیر حکمرانی خوب بر توسعه انسانی: یک تحلیل بین کشوری[1]

 

سید نظام­الدین مکیان*     مژده بی‌­باک**

تاریخ دریافت: 26/12/93              تاریخ پذیرش: 31/03/94

 

چکیده

یکی از مهم‌ترین اهداف کشور­ها دست‌یابی به توسعه است و در این مسیر تلاش می­شود برای دموکراسی، افزایش سطح دانش و آگاهی افراد جامعه و ... گام­هایی برداشته شود. دیدگاه توسعه انسانی، مردم را سرمایه­های واقعی یک کشور می­داند و به دنبال ایجاد بستری است که افراد جامعه بتوانند به ­همراه دانش و سلامت در محیطی خلاق زندگی کنند. در این پژوهش، تأثیر شاخص حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در دو گروه کشورهای منتخب اسلامی و OECD در دوره زمانی 2012-2005 مورد بررسی قرار خواهد گرفت. داده­های مورد استفاده به صورت داده­های تابلویی متوازن است. هم‌چنین برای نتیجه‌گیری بهتر از چندین متغیر کنترلی و برای تخمین از مدل FGLS استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که در کشورهای OECD رابطه مثبت و معنا­داری بین شاخص حکمرانی خوب و آزادی اقتصادی با توسعه انسانی وجود دارد، اما در کشورهای اسلامی این رابطه از نظر آماری معنادار نیست که نشان­دهنده ضعف حکمرانی خوب و آزادی اقتصادی در این کشور­ها و تأثیر نامناسب آن بر شاخص توسعه انسانی است.

 

طبقه‌بندیJEL : O15 H19,  H11,

وازگان کلیدی: حکمرانی خوب، توسعه انسانی، روش حداقل مربعات تعمیم یافته.

 

1. مقدمه

از آغاز علم اقتصاد تاکنون، نظریات مختلفی برای نحوه اداره و مدیریت بخش دولتی و افزایش سطح رفاه شهروندان از سوی اندیشمندان و اقتصاددانان ارایه شده است. یکی از شناخته­شده­ترین این نظریات، پارادایم «مدیریت دولتی سنتی»[2] است که بوروکراسی جزء لاینفک آن به شمار می‌آید. این پارادایم یا جریان فکری تا اوایل دهه 1980، پارادایم مطرح در حوزه مدیریت بخش دولتی بود. اما با ظاهر شدن ابعاد منفی و نقاط ضعف آن، در همین سال­ها در کشور انگلیس و آمریکا، پارادایم دیگری به نام «مدیریت دولتی نوین» ایجاد شد که «خصوصی‌سازی و کوچک‌سازی دولت» را شعار اصلی خود قرار داد. اما آمال و اهداف مدنظر این جریان فکری نیز در بسیاری از کشورها حتی در کشورهای مبدع آن نیز مفید واقع نشد و مشخص شد این پارادایم نیز قادر نخواهد بود خیر و رفاه مناسب و عادلانه­ای برای شهروندان فراهم سازد. از این­رو، اندیشمندان مجدداً پارادایم دیگری را مطرح کردند که ظهور «خدمات عمومی نوین»[3] و «حکمرانی خوب»[4] از جمله آن­هاست (بشیری، شقاقی شهری، 1390: 70-69).

از آنجا ­که دولت از کانال­های مختلفی می­تواند بر توسعه به ویژه توسعه انسانی اثرگذار باشد، در این پژوهش، اثر حکمرانی خوب بر توسعه انسانی در دو گروه کشورهای منتخب اسلامی و OECD با روش داده‌های تابلویی در دوره زمانی 2012- 2005 مورد بررسی قرار گرفته است. هم‌چنین، از چندین متغیر کنترلی نیز استفاده شده است و تأثیر هزینه بهداشت سرانه، شاخص آزادی اقتصادی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و میزان شهرنشینی بر شاخص توسعه انسانی نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

هدف این پژوهش پاسخ دادن به پرسش­های زیر است:

1-     تأثیر شاخص حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در گروه منتخب کشور­های OECD چگونه است؟

2-     تأثیر شاخص حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در گروه منتخب کشور­های اسلامی چگونه است؟

در این مطالعه، ابتدا در بخش ادبیات پژوهش، شاخص­های مورد استفاده و سپس مطالعات پیشین در ارتباط با موضوع مورد بحث معرفی شده است. در بخش سوم، به منابع و روش جمع‌آوری داده­ها و هم‌چنین آزمون‌های مورد نظر و شکل کلی مدل پرداخته شده است. در بخش چهارم، مدل مورد نظر تخمین زده شده و در بخش نهایی نتیجه‌گیری و پیشنهادها ارایه شده است.

 

2. ادبیات پژوهش

2-1. حکمرانی خوب

در اواسط دهه 1990 سیاست‌های تعدیل مورد انتقاد گسترده اقتصاددانان نهاد­گرا و در رأس آن­ها جوزف استیگلیتز[5] قرار گرفت. وی نظرات انتقادی خود را در قالب سیاست­های اجماع پساواشنگتنی در سال 1998 مطرح ساخت. استیگلیتز معتقد است تعامل سازنده دولت- بازار می‌تواند راهگشای موفقیت فرآیند اصلاحات اقتصادی در کشور­های در حال توسعه باشد (میرزا­ ابراهیمی، 1385: 54).

در اجماع پساواشنگتنی، دولت و بازار دو نهاد مکمل هستند، نه دو نهاد رقیب. بنابراین به جای بحث از مداخله یا عدم مداخله دولت، باید از کارایی و اثربخشی مداخله دولت سخن گفت. در واقع دولت به عنوان یک نهاد اجتماعی نهاد­ساز، می­باید با ایجاد نهاد­های کارآمد و توانمند، محیط مناسبی برای تنظیم روابط اقتصادی افراد جامعه به گونه­­ای کم هزینه، ساده و به دور از اتلاف وقت مهیا سازد و از این رهگذر به عنوان دست یاری­دهنده بازار، موجبات رشد اقتصادی را فراهم سازد. تدارک موفقیت­آمیز این نهاد­ها اغلب تحت عنوان حکمرانی خوب مطرح می­شود (مهدوی عادلی و همکاران، 1387: 92).

2-2. شاخص­های حکمرانی خوب

سه تن از محققان بانک جهانی دانیل کافمن[6]، آرت کرای[7] و پابلو زویدو لوبتون[8]، تلاش کرده‌اند تا یافته­های مؤسسات بین­المللی برآورد­کننده ریسک هم­چون، [9]EIU، ICRG[10]، بنیاد هریتیج[11]، خانه آزادی و ... را در مورد کشور­های مختلف با هم ادغام کرده و شاخص­های جدیدی در این زمینه معرفی کنند. این محققان، کار خود را با طرح این فرضیه آغاز کرده­اند که «چگونه رسوم و نهاد‌هایی که از مجرای آن­ها حاکمیت در یک کشور اعمال می­شود، در رشد و توسعه آن کشور مؤثرند». کافمن و همکارانش این «رسوم و نهاد­ها» را Governance نامیده­اند و ابعاد مختلف آن را با معرفی شش شاخص مورد بررسی قرار داده­اند (حسین­ز­اده بحرینی، 1383: 145). این شاخص­ها عبارتند از:

الف: حق اظهار نظر و پاسخ­گویی[12]، ب: ثبات سیاسی[13]، ج: کارایی و اثربخشی دولت[14]،           د: کیفیت قوانین و مقررات[15]، ه: حاکمیت قانون[16]، و: کنترل فساد[17] (سامتی و همکاران، 1390: 187).

2-3. شاخص توسعه انسانی

تا قبل از سال 1990، معیار­های اصلی سنجش توسعه­یافتگی و رفاه کشور­ها عمدتاً مشتمل بر شاخص­های اقتصادی صرف مانند تولید ناخالص داخلی و تولید ناخالص ملی بود. اما نابسندگی شاخص­های یاد شده در ملاحظه همه واقعیت­ها مانند مباحث انسانی که از ماهیتی پیچیده، چند  بُعدی و سیال برخوردارند، از یک سو و عدم توجه به برخی مؤلفه­های پنهان تأثیر­گذار بر فرآیند توسعه مانند موضوعات زیست­محیطی، باعث شد تا اندیشمندان حوزه اقتصاد به منظور دست­یابی به شاخص­های جامع‌تر که مؤلفه­های انسانی و اجتماعی را نیز دربر­داشته باشند، ابتدا مفهوم توسعه پایدار را مطرح و نهایتاً نسبت به تعریف شاخصی با عنوان شاخص توسعه انسانی اقدام نمایند (صادقی امینی، 1393: 83).

این شاخص، ضمن این ­که معیاری برای اندازه­گیری رفاه شهروندان به­ دست ­می­دهد، اثر سیاست­های اقتصادی بر کیفیت زندگی شهروندان را اندازه­گیری می­کند. این شاخص، کشورها را بر حسب کیفیت زندگی شهروندان و نه صرفاً بر اساس ارقام سنتی درآمد ­سرانه آن­ها رتبه­بندی می­کند (رانیس[18]، 2005: 2-1).

نمودار 1. شاخص توسعه انسانی

 

     منبع: HDRQ

 

با توجه به نمودار فوق، شاخص توسعه انسانی ترکیبی از چهار معیار متفاوت است که در سه مؤلفه امید به زندگی، آموزش و تولید ناخالص سرانه ملی قرار می­گیرند. فرمول محاسباتی آن به شکل زیر است:

(2-1)                                             

که در آن  مؤلفه امید به زندگی،  مؤلفه آموزش و  مؤلفه تولید ناخالص سرانه ملی است.

هر چند در دوره­ای اهمیت و نقش انسان در رشد و توسعه اقتصادی کم­رنگ بوده­است، اما پس از فراز و فرودهای بسیاری، صاحب­نظران علوم انسانی به این جمع­بندی رسیدند که انسان نقطه آغازین و محور و گرانیگاه رشد و توسعه است (فطرس و ترکمنی، 1391: 34).

2-4. نحوه اثرگذاری برخی از متغیرهای اقتصادی بر شاخص توسعه انسانی

نمودار زیر فرایند اثرگذاری برخی از متغیرهای اقتصادی را بر شاخص توسعه انسانی را نشان می‌دهد:

نمودار 2. نحوه اثرگذاری برخی از متغیرهای اقتصادی بر شاخص توسعه انسانی

 

             منبع: HDRQ

 

2-5. مروری بر مطالعات پیشین

نتیجه این مطالعات به صورت خلاصه در جدول (1) نشان داده شده است. از آنجا که کشورهای OECD عموماً در زمره کشورهای توسعه یافته و کشورهای اسلامی در زمره کشورهای در حال توسعه می‌باشند. لذا، در این پژوهش برای اولین بار تأثیر شاخص حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در دو گروه کشورهای یاد شده به صورت مقایسه‌ای بررسی شده است.

 

 

جدول 1. مروری بر مطالعات خارجی و داخلی پیشین

پژوهشگر	سال	موضوع	روش	نتایج
رودرا[19] و سانیال[20]	2011	حکمرانی خوب و توسعه انسانی در ایالت­های هندوستان	داده‌های تابلویی	حکمرانی خوب و توسعه انسانی دوره­های پیشین، توسعه انسانی فعلی را در هندوستان تعیین می‌کند.
اوترویک[21]	2011	حکمرانی خوب و توسعه انسانی: مورد مطالعه چین و هند	مقایسه‌ای جفتی توسط آدام، تارو و تیلی[22]	رابطه بین حکمرانی خوب و توسعه انسانی بسیار قوی است اما اثربخشی دولت بیشترین تأثیر را برای توسعه انسانی دارد.
کو- اچ سین یانگ[23]	2010	توسعه انسانی و اثربخشی دولت	داده‌های تابلویی	سطح اقتصادی و اثربخشی دولت ارتباط مثبت با توسعه انسانی دارد.
سلکاک آکای[24]	2006	فساد و شاخص توسعه انسانی	داده‌های تابلویی	ارتباط مثبت بین توسعه انسانی، شهرنشینی، و آزادی اقتصادی، و ارتباط منفی بین توسعه انسانی با فساد.
دانایی­فرد و همکاران	1391	آیا حکمرانی خوب نقش مهمی ایفا می­کند؟	آمار توصیفی	بهبود شاخص­های حکمرانی خوب منجر به ارتقای رفاه ملی می­شود.
قاضی طباطبایی و همکاران	1391	ارزیابی الگوی نظری حکمرانی خوب در تببین توسعه انسانی	معادلات ساختاری	رابطه معناداری بین حکمرانی خوب و توسعه انسانی وجود دارد.
رزمی و صدیقی	1391	الزامات تحقق حکمرانی خوب برای دستیابی به توسعه انسانی	داده‌های تابلویی	دولت در ایران  به دلیل ویژگی‌های ساختاری از دولت قوی مدرن توسعه خواه فاصله[25] دارد و باعث عدم دستیابی به اهداف توسعه­ای است.
سامتی، رنجبر و محسنی	1390	تحلیل تأثیر شاخص­های حکمرانی خوب بر شاخص توسعه	داده‌های تابلویی	میانگین موزون شاخص­های حکمرانی خوب اثر مثبت و معناداری بر شاخص توسعه انسانی دارد.
علیزاده  و عرب	1388	تأثیر حکمرانی خوب بر توسعه انسانی	داده‌های تابلویی	شاخص­های حکمرانی خوب تأثیر معناداری بر توسعه انسانی دارد.

3. روش­شناسی

3-1. منابع و چگونگی جمع­آوری داده­ها

این پژوهش از نظر هدف کاربردی است و از نظر روش، تحلیلی– استنباطی است. اطلاعات و داده­های مورد نیاز این پژوهش از مراکز آمار رسمی بین‌المللی مانند بانک جهانی، سازمان ملل متحد و ... به دست آمده است. این پژوهش به بررسی تأثیر حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در دو گروه کشورهای منتخب اسلامی و OECD می­پردازد. داده­های مربوط به شاخص توسعه انسانی از گزارش­های توسعه انسانی منتشر شده توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد و داده­های مربوط به حکمرانی خوب از بانک جهانی به دست آمده است. برای محاسبه شاخص کلی حکمرانی خوب از شش مؤلفه آن به روش مؤلفه‌های اصلی استفاده شده که این روش، داده‌های این مولفه‌ها را به یک داده یعنی شاخص کلی حکمرانی خوب تبدیل می­کند.[26]

به علت این­ که داده­های تمامی متغیرهای مؤثر بر شاخص توسعه انسانی برای تمامی کشورها در دسترس نبود، فقط سه متغیر به عنوان عوامل مؤثر بر امید به زندگی مورد استفاده قرار گرفته است که عبارتند از شهرنشینی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و هزینه بهداشت سرانه (طبق نمودار (2)).  همین­طور، به علت عدم دسترسی به داده­های کافی برای متغیرهای مؤثر بردرآمد تنها از متغیر آزادی اقتصادی به عنوان عامل مؤثر بر درآمد استفاده شده است. این متغیرها در مدلی که در بخش بعدی ارایه می­شود (فرمول 3-1) به عنوان متغیرهای توضیحی کنترلی به کار گرفته شده‌اند.

به دلیل نیاز به افزایش مقاطع مکانی، کشورهای اسلامی انتخاب شده عبارتند از: ایران، مصر، الجزایر، اردن، لبنان، مراکش، تونس، ترکیه، عمان، آذربایجان و تاجیکستان. کشورهای OECD انتخاب شده عبارتند از: فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، انگلستان، آلمان، دانمارک، فنلاند، نروژ، سوئد، ایرلند، هلند، سوئیس، اتریش، بلژیک، پرتغال، جمهوری چک، لهستان و اکراین که همگی از بین کشورهای اروپایی انتخاب شده‌اند. بدیهی است که به دلیل متفاوت بودن تعداد کشورها در هر یک از دو گروه فوق روش رگرسیونی مورد استفاده به صورت داده­های ترکیبی متوازن خواهد بود.

برای ایجاد شاخص کلی حکمرانی خوب از طریق روش مؤلفه­های اصلی عامل­های مهم بر اساس واریانس داده­های مورد استفاده، شناسایی شده و سپس با ترکیب این عوامل شاخص کلی استخراج می­شود. برای این روش از نرم افزار SPSS استفاده شده است.

برای اطمینان از این که آیا این روش برای ترکیب مناسب است یا خیر از آزمون KMO[27] و آزمون بارتلت[28] استفاده شده است.

اگر 9/0≥  KMO باشد یعنی تجزیه عامل­ها بسیار مناسب است.

اگر 9/0  KMO <≥ 8/0 باشد تجزیه عامل­ها مناسب است.

اگر 8/0  KMO <≥ 7/0 باشد تجزیه عامل­ها به طور کلی مناسب است.

اگر 7/0  KMO <≥ 6/0 باشد تجزیه عامل­ها به طور کلی مناسب نیست.

اگر 5/0 > KMO باشد تجزیه عامل­ها مناسب نخواهد بود (ارشی چی و همکاران[29] ، 2013: 454).

نتایج حاصل از این آزمون در جداول زیر آمده است.

 

جدول 2. نتایج شاخص KMO و بارتلت برای کشورهای گروه اول

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.		905/0
Bartlett's Test of  Sphericity	Approx. Chi-Square	185/1540
	Df.	15
	Sig.	000/0

 

با توجه به جدول (2) چون شاخص KMO برابر با 905/0 است و  از 9/0 بیشتر است؛ پس، ترکیب عامل­ها بسیار مناسب می­باشد و از این روش می­توان برای ترکیب کردن زیر شاخص­های حکمرانی خوب استفاده نمود.

 

 

جدول 3. نتایج شاخص KMO و بارتلت برای کشورهای گروه دوم

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.		716/0
Bartlett's Test of  Sphericity	Approx. Chi-Square	648/590
	Df.	15
	Sig.	000/0

 

همچنین با توجه به نتایج جدول (3) چون شاخص KMO برابر با مقدار 716/0 است؛ پس، ترکیب عامل­ها به طور کلی مناسب است و می­توان از روش مؤلفه­های اصلی برای ترکیب زیر شاخص­های حکمرانی خوب استفاده کرد.

به منظور پاسخ‌گویی به سؤالات پژوهش که تأثیر شاخص حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی بود از الگوی رگرسیونی زیر برای پاسخ به سؤالات مطرح شده استفاده می­شود. مدل مورد استفاده برگرفته شده از مدل سلکاک آکای 2006 است که البته برای تخمین بهتر مدل از متغیرهای دیگری به عنوان متغیر کنترلی نیز استفاده شده است.

  (3-1)                 

در این مدل،  شاخص توسعه انسانی برای کشور  در زمان ،  شاخص کلی حکمرانی خوب برای کشور  در زمان  می­باشد. همان طور که گفته شد برای تخمین بهتر مدل از متغیرهای کنترلی  هزینه بهداشت سرانه،  نرخ شهرنشینی،  میزان دسترسی به منابع آب سالم و  آزادی اقتصادی نیز استفاده می‌شود.

مخارجی که دولت برای تأمین و بهبود خدمات بهداشتی نظیر ارایه بیمه­های درمانی همگانی، ارایه خدمات بهداشتی، تأمین آب آشامیدنی سالم و ... انجام می­دهد با بهبود امید به زندگی موجب بالا رفتن سطح شاخص توسعه انسانی می­شود. شهرنشینی ممکن است اثر مثبت بر امید زندگی داشته باشد. زیرا امکان دسترسی به خدمات بهداشتی و ... را افزایش می­دهد. با این حال شهرنشینی ممکن است با ایجاد آلودگی هوا، کاهش تحرک و گسترش سریع بیماری و ... اثر منفی بر امید به زندگی نیز داشته باشد. دولت­ها با اجرای قوانین و رفع مشکلات بازار و آزادی اقتصادی می­توانند امنیت و ثبات اقتصادی لازم برای کسب و کار را فراهم آورند که باعث بهبود درآمد سرانه می­شود (اکبری و همکاران، 1390: 104).

3-2. آزمون­های تصریح مدل

3-2-1. آزمون F لیمر و هاسمن

برای برآورد الگو ابتدا باید با استفاده از آزمون F لیمر، تابلویی بودن یا تلفیقی بودن داده­ها مشخص شود. در روش داده­های تابلویی برای برآورد الگو دو روش وجود دارد. یکی روش اثرات ثابت و دیگری روش اثرات تصادفی. از آزمون هاسمن برای انتخاب بین این دو روش استفاده می­گردد. با توجه به آماره آزمون در جدول می­توان نتیجه گرفت که الگو باید به روش داده‌های تابلویی و اثرات ثابت برآورد گردد.

3-2-2. آزمون واریانس ناهمسانی

یکی از مهم­ترین فروض مدل کلاسیک رگرسیون خطی این است که اجزاء اخلال ui که در تابع رگرسیون ظاهر می­شوند، دارای واریانس همسان هستند. برای این منظور از آزمون واریانس ناهمسانی (LR) استفاده می­گردد. همان طور که جدول (3) نشان می­دهد، در دو گروه کشورها وجود ناهمسانی واریانس تأیید می­شود.

3-2-3. آزمون خودهمبستگی

یکی از مفروضاتی که در رگرسیون مدنظر قرار می‌گیرد، استقلال خطاها از یکدیگر است. بدین منظور از آزمون وولدریج استفاده می‌شود. با توجه به نتیجه این آزمون، اگر سطح معناداری بیشتر از 5% باشد، بیانگر عدم وجود خود هم‌بستگی می‌باشد (دیوید دروکر[30]،2003). نتایج آزمون در هر دو گروه کشور وجود خود همبستگی را تأیید می‌کند.

3-2-4. آزمون وابستگی مقطعی

یکی دیگر از فروض استاندارد در روش داده­های تابلویی آن است که جملات پسماند در میان مقاطع از یکدیگر مستقل هستند. وابستگی مقطعی می­تواند به تورش در نتایج آزمون­ها گردد. جهت آزمون این که پسماندها در میان مقاطع (Cross-Section) همبسته هستند یا خیر، از آزمون استقلال مقطعی پسران[31] استفاده می­گردد. فرض صفر در این آزمون آن است که پسماندها همبسته نیستند و در نتیجه وابستگی مقطعی وجود ندارد (شاه آبادی، حیدری، 1390). با توجه به نتایج حاصل از آزمون وابستگی مقطعی، وجود وابستگی مقطعی در دو گروه کشور تأیید می­شود.

 

جدول 4. نتایج حاصل از آزمون‌های تصریح مدل

	گروه اول(OECD)	گروه دوم (اسلامی)
آماره آزمون F لیمر	2/1950 F = (000/0)	53/110 F = (000/0)
آماره آزمون هاسمن	35/17 F = (003/0)	56/18 F = (002/0)
آزمون LR	33/72 (000/0)	73/142 (000/0)
آزمون وولدریج برای خودهمبستگی در داده­های پانل	431/115 F = (000/0)	262/64 F = (000/0)
آزمون استقلال پسران	901/23 F = (000/0)	08/2 F = (02/0)

 

4. تخمین نهایی مدل

با توجه به نتایج فوق و وجود واریانس ناهمسانی، خودهمبستگی و وابستگی مقطعی می‌توان از روش حداقل مربعات تعمیم یافته[32] برای برآورد ضرایب مدل (3-1) استفاده کرد (جانسون[33]، دینارو[34]، 1997).

نتایج حاصل از تخمین در جدول (5) که متغیرهای مدل را با توجه به ارزش احتمال آن­ها معنادار نشان می­دهد، در کشورهای منتخب OECD ضریب شاخص حکمرانی، متغیرهای هزینه بهداشت سرانه، شهرنشینی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و آزادی اقتصادی همگی مثبت و معنادار هستند. اما، جدول (6) درکشورهای منتخب اسلامی، هزینه بهداشت سرانه، شهرنشینی و دسترسی به منابع آب سالم معنادار و مثبت هستند. اما شاخص حکمرانی خوب و آزادی اقتصادی در این کشورها بی‌معنا شده است.

 

جدول 5. نتایج حاصل از تخمین مدل گروه اول (OECD)به روش FGLS

متغیرهای توضیحی	ضرایب
GI	002/0	09/5	000/0
HEX	027/0	91/8	000/0
Ur	023/0	95/2	008/0
IWS	038/0	99/13	000/0
EF	042/0	78/3	000/0
عرض از مبداً	034/3-	60/11-	000/0
000/0Prob>chi2 = 144  Number of obs.:		71/1312Wald Chi2(5) = 87/0 R2 =

 

جدول 6. نتایج حاصل از تخمین مدل گروه دوم (اسلامی) به روش FGLS

متغیرهای توضیحی	ضرایب
GI	0003/0-	66/0-	508/0
HEX	0009/0	00/6	000/0
Ur	001/0	05/5	000/0
IWS	001/0	10/5	000/0
EF	0005/0	79/1	073/0
عرض از مبداً	4/0	65/15	000/0
000/0Prob>chi2 = 88  Number of obs.:		41/552Wald Chi2 (5) = 88/0 R2 =

 

 

 

5. نتیجه­گیری و پیشنهادها

سؤال اول پژوهش این بود که تأثیر شاخص­ حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در گروه منتخب کشورهای OECD چگونه است؟ با توجه به نتایج حاصل از بخش قبلی این تأثیر مثبت و معنا­دار شده است. در این کشورها سال‌هاست برای ایجاد مشارکت مناسب بین جامعه مدنی، بخش خصوصی و دولت و برای اجرای هر چه بهتر قانون، مقررات و بالا بردن سطح اطمینان مردم هزینه و تلاش شده است. در این کشورها آزادی‌های قانونی اعم از آزادی مطبوعات، آزادی بیان و ... نسبت به کشورهای دیگر در سطح بالایی قرار دارد. دولت‌ها در برابر افراد پاسخ‌گویی بیشتری دارند. به دلیل حاکمیت قوانین، فساد و جرم به کمترین میزان خود رسیده است. ثبات سیاسی حاکم این کشورها را به جایی مطمئن برای مهاجرت و سرمایه­گذاری و کارآفرینی تبدیل کرده است. مشخص است با وجود تمامی این شرایط و در بستر این محیط و وجود برنامه­های بهداشت و سلامت همگانی و هزینه­های بالا برای سلامت افراد و امکانات شهرنشینی مناسب و آب آشامیدنی سالم، امید به زندگی افراد بالا است. همچنین به دلیل وجود سرمایه­گذاری‌ها، حمایت از کارآفرینی و حمایت از صنعت و کشاورزی و آزادی اقتصادی این کشورها به جایی مناسب برای کسب و کار تبدیل شده‌اند؛ پس درآمدها نیز در سطح بالایی قرار می­گیرند. بنابراین شاخص توسعه انسانی نیز در سطح خوبی قرار می­گیرد.

سؤال دوم این بود که تأثیر شاخص­ حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در گروه منتخب کشورهای اسلامی چگونه است؟ با توجه به نتایج، اثر حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در کشورهای اسلامی بی‌معنا شده است. با توجه به پایین بودن شاخص حکمرانی خوب در این گروه کشورها و به دلیل ضعف حکمرانی خوب و نبود دولتی اثربخش و عدم شفافیت، این شاخص اثرات خود را بروز نمی‌دهد. هم­چنین، در این کشورها به دلیل پایین بودن ثبات سیاسی و نبود محیطی رقابت پذیر، سرمایه‌گذاری به ­ویژه سرمایه گذاری­های خارجی به حداقل میزان خود رسیده است. این شرایط باعث شده است تا بسیاری از افراد برای ادامه تحصیل، سرمایه گذاری و غیره به کشورهای دیگر مهاجرت کنند. همچنین، عدم ثبات سیاسی و احتمال بالای وقوع نابسامانی­های سیاسی، اقتصادی، جنگ و ... باعث پایین آمدن امید به زندگی در این کشورها شده است. با توجه به نتایج شاخص توسعه انسانی در کشورها از شاخص حکمرانی خوب اثرپذیری نشان نمی‌دهد.

آزادی اقتصادی در این کشورها نیز در سطح بالایی قرار ندارد و به دلیل بالا بودن تعرفه­های مالیاتی و مقررات سخت­گیرانه، همچنین به علت کنترل‌های دولتی بر روی قیمت­ها، پایین بودن سرمایه­گذاری خارجی و ... آزادی اقتصادی بی‌معنا شده است. همچنین، در این کشورها افزایش هزینه­های بهداشت سرانه و شهرنشینی نسبتا مناسب و بهبود دسترسی به آب آشامیدنی سالم باعث اثر مثبت و معنادار بر شاخص توسعه انسانی شده است.

با توجه به نتایج مشاهده شده در کشورهای منتخب اسلامی به علت پایین بودن سطح حکمرانی خوب، بستری برای رشد و شکوفایی افراد شکل نگرفته است و حکمرانی خوب هیچ علامت‌دهی برای بهتر شدن شاخص توسعه انسانی نشان نداده است. از طرفی در کشورهای OECD که حکمرانی خوب در سطح بهتری است اثرات مثبتی بر شاخص توسعه انسانی نتیجه‌گیری شده است. این نتایج اهمیت شاخص حکمرانی خوب را در کشورهای اسلامی هر چه بیشتر نمایان می­سازد.

یکی از پیش­فرض­های رشد اقتصادی این است که بازارهای رقابتی ایجاد شود. در کشورهای اسلامی باید با وضع قوانین و مقرراتی برای رفع موانع تجاری و ایجاد محیطی رقابتی تلاش برای ایجاد اقتصادی آزاد صورت پذیرد. دولت­ها باید نقش مکمل بازار باشند و نقش نظارتی بر بخش خصوصی را در بهبود فعالیت­های بازار و رفع مشکلات آن­ به عهده بگیرند.

 

منابع

-      اکبری، نعمت اله، مؤذن جمشیدی، سیده هما، مقیمی، مریم (1390). تحلیل تاثیر اندازه دولت بر توسعه انسانی در کشورهای OIC (رهیافت رگرسیون وزنی جغرافیایی (GWR)). مطالعات و پژوهش‌های شهری منطقه­ای، 2 (8): 116-95.

-      بشیری، عباس، شقاقی شهری، وحید (1390). حکمرانی خوب، فساد و رشد اقتصادی (رویکردی اقتصادی به مقوله حکمرانی خوب). بررسی‌های بازرگانی، (48).

-      حسین­ز­اده بحرینی، محمد­حسین (1383). عوامل مؤثر بر امنیت سرمایه­گذاری در ایران. نشریه جستارهای اقتصادی،  1 (2): 156- 109.

-      دانایی فرد، حسن، باباشاهی، جبار، آذر، عادل، کردنائیج، اسدالله (1391). تحول در رفاه ملی: آیا حکمرانی خوب نقش مهمی ایفا می­کند؟. مجله پژوهش­های مدیریت ایران، 16 (4): 62-45.

-      رزمی، محمد جواد، صدیقی، سمیه (1391). الزامات تحقق حکمرانی خوب برای دستیابی به توسعه انسانی. چهارمین همایش ملی اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر.

-      سامتی، مرتضی، رنجبر، همایون، محسنی، فضیلت (1390). تحلیل تاثیر شاخص‌های حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی، مطالعه موردی: کشورهای جنوب شرقی آسیا. نشریه پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 1 (4): 223-183.

-      شاه‌آبادی، ابوالفضل، حیدری، آرش (1390). بررسی عوامل تعیین کننده شدت تحقیق و توسعه در کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه یافته: رهیافت پانل دیتا. مجله سیاست علم و فناوری، (13): 108-95.

-      صادقی امینی، محسن، جمعه پور، محمود (1393). معرفی شاخص توسعه انسانی  (HDI). فصلنامه کتاب ماه علوم اجتماعی، 18 (74): 85-83.

-      فطرس، محمد­حسن، ترکمنی، اسماعیل (1391). توسعه انسانی تعدیل شده و پایداری رشد اقتصادی: مقایسه تطبیقی کشورهای توسعه­یافته و درحال­توسعه. فصلنامه پژوهش­های رشد و توسعه اقتصادی، 2 (7): 92-59.

-      قاضی طباطبایی، محمود، نصرتی، روح اله، کاظمی، علی (1391). ارزیابی الگوی نظری حکمرانی خوب در تبیین وضعیت توسعه انسانی. مجله توسعه روستایی، 4 (1): 52-39.

-      مهدوی عادلی، محمد حسین، حسین­زاده بحرینی، محمد­حسین، جوادی، افسانه (1387). تأثیر حکمرانی خوب بر جذب سرمایه­گذاری مستقیم خارجی در کشورهای با درآمد متوسط. مجله دانش و توسعه، 15 (24): 106-88.

-      میرزا ابراهیمی، رضا (1385). راهکارهای اعمال اصلاحات در حوزه دولت از دیدگاه استیگلیتز. فصلنامه اقتصاد و جامعه، (7): 77-54.

-     Bailey, N., Holly, S., and Pesaran, M.H. (2014). A Two Stage Approach to Spatiotemporal Analysis with Strong and Weak Cross-Sectional Dependence. CESifo Working Paper, No. 4592.

-     Drukker, D. M. (2003), Testing for Serial Correlation in Linear Panel-Data Models.Stata Journal, Volume 3, Number 2: 168–177.

-     Ershi Qi, Jiang Shen, Runliang Dou. (2013). Proceedings of 20th International Conference on Industrial Engineering and Management: Theory and Apply of Industrial Management. Springer Science & Business Media.

-     Gujarati, Damodar N. (2004). Economics – Basic Econometrics. Fourth Edi., The McGraw−Hill.

-     Johnston, Jack, and John DiNardo. (1997). Econometric Methods. 4th Edi. McGraw-Hill.

-     Ko-Hsin Yong. (2010). Human Development and Government Effectiveness. Oxford University Press, Washington DC.

-     Ottervik, Mattias Gottfrid. (2011). Good Governance and Human Development: The Case of China and India. Lund University, Department of Political Science.

-     Ranis, G., Stewart, F., & Samman, E. (2005). Human Development: Beyond the HDI. Economic Growth Center, Yale University, Discussion Paper. No. 916 : 1-38.

-     Rudra P. P., & Sanyal G.S. (2011). Good Governance and Human Development: Evidence form Indian States. Journal of Social and Development Sciences, 1(1): 1-8.

-     Selcuk Akcay (2006). Corruption and Human Development. Cato Journal, 26(1): 45-60.

 

 

---

[1] این مقاله مستخرج از پایان‌نامه کارشناسی ارشد مژده بی‌‌باک به راهنمایی سید نظام‌الدین مکیان می‌باشد.

^* دانشیار اقتصاد دانشگاه یزد، پست الکترونیکی:                                                               nmakiyan@ yazd.ac.ir

^** دانشجوی کارشناسی­ ارشد اقتصاد دانشگاه یزد (نویسنده‌ی مسئول)، پست الکترونیکی:           [e-mail]

1 Public Administration

2 New Public Services

3 Good Governance

1 JosephEugeneStiglitz

2 Daniel Kaufmann

3 Aart Kraay

4 Pablo.Zoido.Lobaton

5 Economist Intelligence  Unit

6 International  Country  Risk Group

7 Heritage Foundation

[12] Voice & Accountability

2 Political Stability (No Violence)

3 Government Effectiveness

4 Regulatory Quality

5 Rule of Law

6 Control of Corruption

7 Gustav Ranis

1 Rudra P. Pradhan

2 Sanyal G.S.

[21] Mattias Ottervik  

[22] McAdam, Tarrow & Tilly

[23] Ko- Hsin Yang  

[24] Selcuk Akcay  

 

[26] برای اطلاع دقیق از محاسبه این شاخص به پایان نامه اینجانب تحت عنوان «بررسی تأثیر شاخص حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی در دو گروه کشورهای منتخب اسلامی و OECD  در دانشگاه یزد مراجعه نمایید.

1 Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy

2 Bartlett's Test of Sphericity

3 Ershi Qi et al.

 

1 David M. Drukker

[31] Pesaran’s Test of Cross-Sectional Independenc  

[32] Feasible Generalized Least Squares

[33] Jack Johnston  

[34] John Dinardo

مراجع

منابع

-      اکبری، نعمت اله، مؤذن جمشیدی، سیده هما، مقیمی، مریم (1390). تحلیل تاثیر اندازه دولت بر توسعه انسانی در کشورهای OIC (رهیافت رگرسیون وزنی جغرافیایی (GWR)). مطالعات و پژوهش‌های شهری منطقه­ای، 2 (8): 116-95.

-      بشیری، عباس، شقاقی شهری، وحید (1390). حکمرانی خوب، فساد و رشد اقتصادی (رویکردی اقتصادی به مقوله حکمرانی خوب). بررسی‌های بازرگانی، (48).

-      حسین­ز­اده بحرینی، محمد­حسین (1383). عوامل مؤثر بر امنیت سرمایه­گذاری در ایران. نشریه جستارهای اقتصادی،  1 (2): 156- 109.

-      دانایی فرد، حسن، باباشاهی، جبار، آذر، عادل، کردنائیج، اسدالله (1391). تحول در رفاه ملی: آیا حکمرانی خوب نقش مهمی ایفا می­کند؟. مجله پژوهش­های مدیریت ایران، 16 (4): 62-45.

-      رزمی، محمد جواد، صدیقی، سمیه (1391). الزامات تحقق حکمرانی خوب برای دستیابی به توسعه انسانی. چهارمین همایش ملی اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر.

-      سامتی، مرتضی، رنجبر، همایون، محسنی، فضیلت (1390). تحلیل تاثیر شاخص‌های حکمرانی خوب بر شاخص توسعه انسانی، مطالعه موردی: کشورهای جنوب شرقی آسیا. نشریه پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 1 (4): 223-183.

-      شاه‌آبادی، ابوالفضل، حیدری، آرش (1390). بررسی عوامل تعیین کننده شدت تحقیق و توسعه در کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه یافته: رهیافت پانل دیتا. مجله سیاست علم و فناوری، (13): 108-95.

-      صادقی امینی، محسن، جمعه پور، محمود (1393). معرفی شاخص توسعه انسانی  (HDI). فصلنامه کتاب ماه علوم اجتماعی، 18 (74): 85-83.

-      فطرس، محمد­حسن، ترکمنی، اسماعیل (1391). توسعه انسانی تعدیل شده و پایداری رشد اقتصادی: مقایسه تطبیقی کشورهای توسعه­یافته و درحال­توسعه. فصلنامه پژوهش­های رشد و توسعه اقتصادی، 2 (7): 92-59.

-      قاضی طباطبایی، محمود، نصرتی، روح اله، کاظمی، علی (1391). ارزیابی الگوی نظری حکمرانی خوب در تبیین وضعیت توسعه انسانی. مجله توسعه روستایی، 4 (1): 52-39.

-      مهدوی عادلی، محمد حسین، حسین­زاده بحرینی، محمد­حسین، جوادی، افسانه (1387). تأثیر حکمرانی خوب بر جذب سرمایه­گذاری مستقیم خارجی در کشورهای با درآمد متوسط. مجله دانش و توسعه، 15 (24): 106-88.

-      میرزا ابراهیمی، رضا (1385). راهکارهای اعمال اصلاحات در حوزه دولت از دیدگاه استیگلیتز. فصلنامه اقتصاد و جامعه، (7): 77-54.

-     Bailey, N., Holly, S., and Pesaran, M.H. (2014). A Two Stage Approach to Spatiotemporal Analysis with Strong and Weak Cross-Sectional Dependence. CESifo Working Paper, No. 4592.

-     Drukker, D. M. (2003), Testing for Serial Correlation in Linear Panel-Data Models.Stata Journal, Volume 3, Number 2: 168–177.

-     Ershi Qi, Jiang Shen, Runliang Dou. (2013). Proceedings of 20th International Conference on Industrial Engineering and Management: Theory and Apply of Industrial Management. Springer Science & Business Media.

-     Gujarati, Damodar N. (2004). Economics – Basic Econometrics. Fourth Edi., The McGraw−Hill.

-     Johnston, Jack, and John DiNardo. (1997). Econometric Methods. 4th Edi. McGraw-Hill.

-     Ko-Hsin Yong. (2010). Human Development and Government Effectiveness. Oxford University Press, Washington DC.

-     Ottervik, Mattias Gottfrid. (2011). Good Governance and Human Development: The Case of China and India. Lund University, Department of Political Science.

-     Ranis, G., Stewart, F., & Samman, E. (2005). Human Development: Beyond the HDI. Economic Growth Center, Yale University, Discussion Paper. No. 916 : 1-38.

-     Rudra P. P., & Sanyal G.S. (2011). Good Governance and Human Development: Evidence form Indian States. Journal of Social and Development Sciences, 1(1): 1-8.

-     Selcuk Akcay (2006). Corruption and Human Development. Cato Journal, 26(1): 45-60.