نااطمینانی رشد پول و جانشینی پول در ایران: رهیافت گارچ چندمتغیره

مدلسازی اقتصادی

مقاله 1، دوره 10، شماره 35، آبان 1395، صفحه 1-21   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

سیما اسکندری سبزی¹؛ اسداله فرزین وش^{* 2}؛ کامبیز هژبر کیانی³؛ حمید شهرستانی⁴

¹دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

²عضو هیات علمی دانشگاه تهران

³استاد اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

⁴دانشیار اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

هدف این مقاله بررسی تاثیر نااطمینانی رشد پول بر جانشینی پول می‌باشد. بدین منظور از مدل گارچ دو متغیره و روش VAR-BEKK بر اساس داده‌های سال‌های 1392-1358 استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد نااطمینانی رشد پول درجه جانشینی پول را به ‌طور مثبت تحت تاثیر قرار می‌دهد. همچنین جانشینی پول، تحت تاثیر شوک‌های گذشته خود و نرخ رشد پول است. از سوی دیگر، سرریز نوسانات از نرخ رشد پول به جانشینی پول و برعکس وجود داشته است. با توجه به وجود رابطه تاثیرگذار رشد پول بر جانشینی پول در ایران، لازم است کنترل‌های رشد پول و جلوگیری از رشد بی‌رویه حجم پول توسط سیاست‌گذاران مورد توجه قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی JEL: E41؛ E52؛ F31 واژگان کلیدی: تقاضای پول، جانشینی پول، نااطمینانی، گارچ چند متغیره

اصل مقاله

1. مقدمه

موضوع جانشینی پول[1] حدود سه دهه است که وارد ادبیات اقتصادی شده است. جانشینی پول به پدیده­ای اطلاق می­شود که مردم یک کشور ترجیح می­دهند در پرتفوی دارایی خود به جای پول داخلی، بخشی از آن را به پول خارجی نگه‌داری کنند. این امر، به­ ویژه، در کشورهای با تورم بالا همانند کشورهای آمریکای لاتین، برخی کشورهای آسیایی و تعدادی از کشورهای در­حال گذر اروپای مرکزی و شرقی به چشم می­خورد. در شرایط با تورم بالا، ساکنین داخلی از اینکه ارزش پول داخلی کاهش یابد، هراس دارند؛ بنابراین، آنها جایگزین‌های دیگری مانند دلار آمریکا و یا یورو را در نظر می­گیرند.

نرخ­های بالای تورم و نوسانات آن و کاهش شدید ارزش پول ملی منجر به جایگزینی پول خارجی به جای پول داخلی می­شود (کمین و اریکسون^[2]، 2003: 186). رشد فزاینده حجم پول و نوسانات آن و تورم ایجاد شده به دنبال رشد پول همواره نامطلوب تلقی شده است. در مطالعات مختلف، علاوه بر تورم و کاهش ارزش پول داخلی دلایل متعدد دیگری برای جانشینی پول یاد شده است که از مهم­ترین آنها می­توان به نوسانات نرخ ارز و نااطمینانی اقتصادی و سیاسی (راتی و جونگ^[3]، 1994: 539)، کنترل­های نرخ ارز و وجود سقف­­­های نرخ ­بهره در کشورها  (عالمی^[4]،2001: 476) اشاره کرد.

بررسی اجمالی اقتصاد ایران نشان می­دهد که در برهه­هایی، اقتصاد ایران شاهد رشد بالای حجم نقدینگی بوده است؛ به طوری که در سال­های پس از انقلاب در مقاطعی رشد 40 درصدی را تجربه کرده است. بر اساس آمار بانک مرکزی[5] در سال 1391، از کل نقدینگی موجود در اقتصاد ایران، 37 درصد از نقدینگی جذب بازار بورس و حدود 18 درصد هم جذب سیستم بانکی شد، در حالی ­که بیش از 45 درصد سرگردان بود. شرایط تورمی و عدم اطمینان نسبت به آینده و هراس از دست دادن ارزش دارایی­های اسمی مانند پول منجر به افزایش سفته­بازی در بازار ارز شد و تقاضا برای دلار افزایش یافت.

در این مقاله، تاثیر نااطمینانی رشد پول بر جانشینی پول در ایران بررسی می‌شود. بدین منظور، مقاله در چهار بخش تنظیم شده است. پس از مقدمه، در بخش اول، مبانی نظری جانشینی پول مرور می‌شود؛ در بخش دوم، پیشینه تحقیق بیان می­شود؛ در بخش سوم، الگوی نظری و تجربی ارائه می‌شود و در بخش چهارم، به نتایج تحقیق پرداخته می­شود.

1. مبانی نظری

2-1.‌ جانشینی پول

نرخ­های تورم بالا و غیرقابل پیش­بینی، تقاضا برای پول داخلی را کاهش و تقاضا برای دارایی‌های جایگزین مانند پول خارجی و دارایی­های خارجی را افزایش می­دهد. این پدیده بنام پرش از پول داخلی^[6] شناخته شده است که منجر به یک فرایند سریع و بزرگ جانشینی پول می­شود (ساواستانو، 1996: 2). در کشورهایی با نرخ تورم بالا، پول داخلی به تدریج تمایل به جایگزینی با یک پول باثبات دارد. در شروع این فرایند، وظیفه ذخیره ارزش بودن پول داخلی، با پول خارجی جایگزین می­شود. سپس زمانی که بیشتر قیمت‌ها افزایش می­یابد، وظیفه واحد سنجش نیز جایگزین می‌گردد. یک دوره طولانی از تورم­های بالا موجب خواهد شد تا مردم بسیاری از معاملات خود را به پول خارجی انجام دهند؛ بدین صورت، پول داخلی وظیفه وسیله مبادله خود را نیز از دست می­دهد (ساهای و وگ^[7]، 1995: 2).

پرش از پول داخلی و جانشینی پول، به عوامل نهادی یک کشور وابسته است. اولین عامل، سطح توسعه بازارهای مالی داخلی است. اقتصاد با بازار مالی توسعه یافته می­تواند مجموعه‌ای از ابزارهای مالی جایگزین حاکم بر پول داخلی عرضه کند تا نقش پول خارجی به عنوان یک مانع تورمی^[8] کاهش یابد. الگوی فرایند جانشینی پول بین کشورها با ارزهای مختلف و کنترل‌های سرمایه­ای متفاوت است. در یک کشور با قوانین سخت­گیرانه ارزی، نگهداری دارایی­های پول خارجی در خارج از کشور و خارج از سیستم بانکی داخلی به تدریج رونق می­یابد. این شرایط اغلب، بازار پول خارجی موازی و ذخایر بین­المللی کشور را تحت فشار قرار می­دهد. اما، با تسهیل نگهداری پول خارجی در داخل، شاید انتقال دارایی­ها به خارج، کاهش یافته و ذخایر خارجی تقویت شود. با این حال، اثر این مقررات بر الگوی جانشینی پول به انتظارات مردم از ثبات اقتصاد کلان و پایداری رژیم نرخ ارز بستگی دارد (ساواستانو 1996: 2).

در ادبیات اقتصادی، اصطلاح «دلاری شدن^[9]» نیز مطرح شده است که آن­ را معمولا مترادف با «جانشینی پول» به کار می­برند. بعضی از پژوهشگران مانند کالو و وگ^[10] (1992) بین این دو کلمه تفکیک قائل شده­اند و «دلاری شدن» را برای استفاده از پول خارجی با انگیزه ذخیره ارزش و جانشینی پول را برای استفاده از پول خارجی با انگیزه معاملاتی به کار برده‌اند. در برخی کشورها همانند پاناما و اکوادور، نرخ تورم به قدری بالاست که دولت چاره­ای جز معرفی پول خارجی به عنوان پول رایج و جایگزین پول داخلی ندارد که به این حالت، «دلاری شدن رسمی»[11] گفته می‌شود؛ در صورتی که افراد برای جلوگیری از کاهش ارزش دارایی­های خود به علت تورم شدید و کاهش ارزش پول ملی، بخشی از پول خود را به پول خارجی تبدیل کنند، دلاری شدن غیررسمی یا جزئی[12] اتفاق افتاده است (آگنولی[13]، 2002: 4؛ فیگ و همکاران[14]، 2003: 8).

2-2.  آثار جانشینی پول

جانشینی پول منجر به از دست دادن درآمد حاصل از حق­الضرب، استقلال سیاست پولی و استفاده از ابزار نرخ ارز می­شود. درآمد حق­الضرب، درآمدهایی است که به دنبال انتشار پول مقامات پولی به دست می­آیند. زمانی که یک پول خارجی به عنوان پول رایج قانونی انتخاب می­شود، مقام پولی ناچار است از پول داخلی و درآمد حق­الضرب صرف نظر کند. کشور استقلال سیاست­های پولی و نرخ ارز را حتی در شرایط اضطراری مالی از دست می­دهد (برگ و بورنزتین 2000: 6؛ لوی ییاتی و استورزنگر[15]، 2003: 33).

همچنین در یک اقتصاد با جانشینی کامل پول، نرخ­های ارز نامشخص هستند و مقامات پولی نمی­توانند ارزش پول را کاهش دهند. در این شرایط، سیاست کاهش ارزش پول در تغییر نرخ حقیقی ارز کمتر موثر است (برگ و بورنزتین، 2000: 6). با این حال، هزینه از دست دادن سیاست پولی مستقل زمانی است که مقامات پولی می­توانند یک سیاست پولی موثر ضد ادواری برای ثبات بخشیدن به سیکل­های تجاری مرتکب شوند (آلسینا و بارو[16] 2001: 328). علاوه ­بر­ این، مقامات پولی در اقتصادهای با جانشینی پول، تضمین نقدینگی سیستم بانکی خود را کاهش می­دهند (برگ و بورنزتین 2000: 6؛ لوی ییاتی، 2003: 3). در چنین اقتصادی، مقامات پولی نمی­توانند به عنوان آخرین راه حل برای بانک‌های تجاری با چاپ پول، نقش وام­دهنده را داشته باشند. راه‌ حل جایگزین برای وام­دهی به سیستم بانکی، مالیات و انتشار اوراق بدهی دولتی است (بنسیونگا و هایبنز[17]، 550:2001).

از سوی دیگر، کاهش هزینه­های معامله در تجارت بین کشورها با استفاده از پول یکسان از مزایای اصلی استفاده از پول خارجی قوی به عنوان پول رایج قانونی است. افزایش هزینه­های معاملاتی در کار با ارزهای مختلف در کنار نوسانات نرخ ارز مانعی برای تجارت محسوب می‌شود؛ به طوری که همگرایی­های اقتصادی با بقیه جهان در نتیجه هزینه­های معاملاتی پاین‌تر و قیمت­های پایدارتر راحت­تر شده است (آلسینا و بارو2001: 383؛ لوی­ییاتی و برود[18]، 2006: 3).

همچنین کشورهایی که جانشینی کامل پول را اتخاذ کرده­اند، می­توانند در بین سرمایه‌گذاران بین­ا­لمللی اطمینان بیشتری ایجاد کنند. حذف ریسک بحران­های پولی به واسطه جانشینی کامل پول منجر به کاهش جایزه پذیرش خطر[19] و در نتیجه نرخ­های بهره پایین­تر می‌شود (برگ و بورنزتین[20]، 2000: 7). جانشینی رسمی پول به افزایش انضباط مالی و پولی از طریق تحمیل محدودیت مالی قوی­تر با حذف تامین مالی کسری بودجه با انتشار پول بر دولت و بنابراین ثبات بیشتر اقتصاد کلان و نرخ تورم پایین، نوسانات کمتر نرخ ارز و احتمالا تعمیق سیستم مالی نیز منجر می­شود (لوی ییاتی، 2003: 3). جانشینی پول با فراهم ساختن یک تعهد استوار به سیاست­های پولی و نرخ ارز پایدار با تحمیل سیاست پولی انفعالی به کشورهای در حال توسعه کمک می­کند. اتخاذ یک پول خارجی قوی به عنوان پول رایج قانونی به حذف مشکل تورمی سیاست پولی اختیاری[21] کمک خواهد کرد (آلسینا و بارو، 2001: 383).

یافته­های تجربی نشان می­دهند که تورم در اقتصادهای با جانشینی پول کامل به طور معناداری کمتر از کشورهای دیگر است (ادواردز و مگنزو[22]، 2001: 5). منافع انتظاری جانشینی پول، حذف ریسک نوسانات نرخ ارز و کاهش احتمالی خطرات بین‌المللی[23] می­باشد. جانشینی پول نمی­تواند ریسک بحران­های خارجی را حذف کند؛ اما بازارهای باثبات­تری را به دنبال حذف نوسانات نرخ ارز ایجاد می­کند (برگ و بورنزتین، 2000: 6).

 

1. پیشینه تحقیق

استفاده گسترده از پول­های خارجی خصوصا در اوایل دهه 1990 در بسیاری از کشورهای در حال ظهور، تحقیقات فراوانی را در خصوص جانشینی پول و یافتن عوامل موثر بر آن ایجاد کرده است (آگنور و خان^[24]، 1960؛ د نیکولو و همکاران^[25]، 2003، نیندیس و ساوا^[26]، 2006، میلنکوویچ و داوینکوویج^[27]، 2013). در برخی از این مطالعات، آزمون وجود جانشینی پول با تخمین تابع تقاضای پول صورت گرفته است. کالوو و رودریگز^[28] (1977) در مطالعه خود یک مدل دو بخشی تعیین نرخ ارز برای یک اقتصاد کوچک با قیمت­های انعطاف­پذیر را تحلیل می‌کنند. آنها فرض می‌کنند که ساکنین این کشور پول داخلی و پول خارجی نگهداری می­کنند و دارای انتظارات عقلایی هستند. نتیجه تحقیق آنها نشان داد که اولا، تقاضا برای پول داخلی با اختلاف بین نرخ بازده پول داخلی و خارجی (نرخ کاهش ارزش پول داخلی) رابطه معکوس دارد؛  ثانیا،  نرخ ارز حقیقی در کوتاه­مدت به متغیرهای پولی، و در بلندمدت به متغیرهای حقیقی بستگی دارد.

آرنگو و ندیری^[29] (1981) در مطالعه خود نشان داده­اند که هنگامی که پول داخلی ضعیف می‌شود یا به عبارت دیگر، نرخ ارز افزایش می­یابد به احتمال زیاد تقاضا برای پول داخلی افزایش خواهد یافت. البته آنها توجه دارند که ممکن است افزایش نرخ ارز موجب کاهش تقاضا برای پول داخلی شود؛ زیرا مردم ترجیح خواهند داد، پول خارجی را جانشین پول داخلی کنند. بوردو و چودری^[30] (1982) در مطالعه خود نتیجه گرفتند در صورتی جانشینی پول اهمیت دارد که تغییر انتظاری در نرخ ارز عامل معناداری از تقاضای پول داخلی باشد.

ال­ ارین^[31] (1988) عوامل مؤثر بر جانشینی پول را کاهش انتظاری ارزش پول داخلی که به علت فشارهای تورمی داخلی صورت می­گیرد، انتظارات کاهش نرخ ارز و کاهش نرخ­های حقیقی بهره پرداختی به سپرده­های داخلی می­داند. نتایج مطالعه وی نشان می‌دهد جانشینی پول خارجی به جای پول ملی در یمن بیشتر بازتاب انتظار افزایش بازدهی پول­های خارجی بر اثر کاهش ارزش پول ملی و تا حد زیادی از انتظار ارزان کردن پول ملی و بی­ثباتی سیاسی و نهادی سرچشمه گرفته است.

بهمنی­اسکویی و ملکسی^[32] (1991) برای کشورهای در حال توسعه نشان داده­اند که در کوتاه‌مدت کاهش نرخ برابری ارز ممکن است تقاضا برای پول را افزایش یا کاهش دهد؛ ولی در بلند­مدت این امر منجر به کاهش تقاضا برای پول داخلی خواهد شد.

مونگاردینی و مولر^[33] (1999) در مطالعه­ای برای جمهوری قرقیزستان بین دلاری شدن اقتصاد و جانشینی پول تمایز قائل می­شوند. به نظر آنها نااطمینانی اقتصادی، افزایش انتظارات تورمی، فشارهای گسترده بر نرخ ارز موجب جانشینی پول گردیده است. همچنین در قرقیزستان پول خارجی نقش ذخیره ارزش را بازی می­کند؛ بنابراین در مرحله دلاری شدن قرار گرفته و هنوز وارد مرحله جانشینی پول برای انجام معاملات و سنجش کالاها نشده ­است.

کمین و اریکسون^[34](2003) در مقاله­ای تحت عنوان «دلاری شدن آرژانتین بعد از ابر تورم» دلاری شدن مداوم اقتصاد آرژانتین را که کاهش سریع تورم را از ابر تورم دهه 1980 خود تجربه کرده است، تحلیل می­کنند. آنها با برآورد تابع تقاضای پول بلندمدت برای اقتصاد آرژانتین نشان دادند که اقتصاد آرژانتین دلاری شده است.

 بهمنی اسکویی و تانکو^[35] (2006) در مقاله­ای با عنوان «نرخ ارز بازار سیاه، جانشینی پول و تقاضا برای پول در کشورهای کمتر توسعه یافته» نتیجه گرفتند که معناداری ضریب نرخ ارز بازار سیاه در تابع تقاضای پول نشان‌دهنده وقوع پدیده جانشینی پول در اقتصاد است.

نیندیس و ساوا^[36] (2006) با بررسی تاثیر نوسانات تورم و جانشینی پول بر نرخ متوسط تورم و جانشینی پول برای بیست کشور نشان دادند که نوسانات تورم اثرات مثبتی بر نرخ متوسط تورم و جانشینی پول در اکثر کشورهای مورد مطالعه دارد. همچنین نااطمینانی­های زیاد در جانشینی پول منجر به افزایش در تورم و جانشینی پول می­شود. لونت^[37] (2007) نشان داد که جانشینی پول منجر به نوسانات نرخ ارز در ترکیه می­شود. آدام و همکاران^[38] (2009) ضمن برآورد تابع تقاضای پول بر اساس مدل سبد دارایی برای هشت کشور آفریقایی نتیجه گرفتند که در اکثر کشورهای مورد مطالعه جانشینی پول اتفاق افتاده است.

کوماموتو و کوماموتو^[39] (2014) با برآورد تابع تقاضای نسبی پول به عنوان پروکسی درجه جانشینی پول نشان دادند که رابطه بلندمدت بین تقاضای نسبی پول و تفاوت نرخ بهره وجود دارد و تفاوت نرخ بهره اسمی تاثیر مثبتی بر درجه جانشینی پول دارد.

در مطالعات داخلی، زال­پور (1373) در مطالعه خود علت اصلی دلاری شدن اقتصاد ایران را در سال­های پس از انقلاب، تفاوت چشمگیر نرخ رسمی ارز با نرخ بازار سیاه ارز و افزایش نااطمینانی و ناپایداری اقتصاد ایران در سال­های پس از انقلاب اسلامی دانسته و نتیجه گرفته است افزایش نرخ انتظاری ارزان کردن پول ملی، افزایش ناپایداری اقتصاد ملی، افزایش مبادلات اقتصادی به افزایش جانشینی ارز به جای پول ملی انجامیده است.

لشکری و فرزین­وش (1382) نشان دادند که برخلاف کاهش حجم دلارهای در گردش در بعضی از سال‌ها در طول دوره مورد بررسی، روند درجه جانشینی پول صعودی بوده است. فرزین‌وش و لشکری (1382) با استفاده از روش بوردو و چودری و با استفاده از حجم دلارهای در گردش که در مقاله قبلی برآورد کرده‌اند دو تابع تقاضا برای پول داخلی و خارجی تخمین زده و نشان دادند که جانشینی پول عامل مهمی در تابع تقاضای پول داخلی و خارجی توسط ساکنین است.

طهرانچیان و نوروزی بیرامی (1390) به بررسی جانشینی پول در ایران با برآورد تابع تقاضای پول با استفاده از داده­های 1352 تا 1387 پرداختند. آنها نشان دادند چنانچه ضریب متغیر نرخ اسمی ارز منفی و به لحاظ آماری معنادار باشد، جانشینی پول تایید می­شود و نتیجه گرفتند که شدت پدیده جانشینی پول در ایران در بلندمدت بیشتر از کوتاه­مدت است.

زمانیان و ابوذری (1391) با استفاده از روش خودرگرسیون با وقفه­های توزیعی گسترده تابع تقاضای پول را برآورد کردند و سپس حجم سپرده­های ارزی خارجی در سیستم بانکی کشور را با استفاده از روش کمین اریکسون (2003) به دست آوردند و شاخص دلاری شدن را محاسبه کردند. نتایج مطالعه آنها نشان داد که اقتصاد ایران دلاری شده است. ابوذری و زمانیان (1393) در مقاله­ای دیگر با عنوان «تقاضای پول در اقتصادهای دلاری شده (مطالعه موردی: ایران)» با استفاده از تحلیل هم­جمعی و کاربرد روش خودرگرسیون با وقفه­های گسترده تابع تقاضای پول را برآورد کردند. یافته­های مطالعه آنها، بیانگر رابطه تعادلی بلندمدت باثبات بین تقاضای واقعی پول و متغیرهای GDP، نرخ ارز در بازار غیررسمی نرخ تورم و متغیر چرخ دنده­ای است. نتایج مطالعه آنها نشان‌دهنده وقوع دلاری شدن و برگشت‌ناپذیری آن در اقتصاد ایران است.

 

1. معرفی الگو

هدف اصلی مقاله حاضر، بررسی تاثیر نااطمینانی رشد پول بر جانشینی پول در طی دوره زمانی 1392-1358 می­باشد. بدین منظور با استفاده از مدل واریانس ناهمسان شرطی خودرگرسیونی تعمیم­یافته دو متغیره[40](BGARCH)  به تخمین همزمان میانگین شرطی، واریانس و کوواریانس متغیرهای رشد پول و درجه جانشینی پول پرداخته شده است. برای استخراج داده­های سری زمانی جانشینی پول، با توجه به محرمانه بودن اطلاعات حجم سپرده‌های ارزی خارجی در سیستم بانکی کشور، با استفاده از روش استفاده شده در اکثر مطالعات، حجم دلارهای در گردش را برآورد خواهیم کرد. در این مطالعه، از  تابع تقاضای پول زیر که توسط کمین و اریکسون (1993) ارائه شده است با تعدیلاتی استفاده خواهیم کرد:

(1)                                      

که در آن M حجم پول (M₂)،P شاخص قیمت مصرف­کننده به سال 1376،GDP  تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال 1376، e نرخ ارز در بازار آزاد،INF  نرخ تورم، p^max حداکثر نرخ تورم تا تاریخ مورد بررسی به عنوان متغیر چرخ‌دنده­ای می­باشد. مهم­ترین متغیرهای چرخ دنده­ای در برآورد تابع تقاضای پول، حداکثر نرخ بهره گذشته، حداکثر نرخ تورم گذشته و حداکثر نرخ کاهش ارزش پول داخلی در گذشته برای k دوره اخیر است. متغیرهای چرخ­دنده­ای قادر به توضیح انتظارات عوامل اقتصادی و تصمیمات اقتصادی آنهاست. عوامل اقتصادی برای ارزیابی نرخ تورم و نرخ ارز آینده به صورت پویا، به پویایی تاریخی این شاخص­ها در حافظه­شان متوسل می‌شوند (ادریسو و فرنکمن[41]، 2009).  

تمامی اطلاعات از داده‌های سری زمانی بانک مرکزی استخراج شده است. پس از برآورد تابع تقاضای پول و به ­دست آوردن ضریب متغیر p^max، با استفاده از روش کمین- اندرسون (2003)، حجم دلارهای در گردش را از رابطه زیر به دست می‌آوریم:

(2)                                                                      

پس از به دست آوردن سری زمانی حجم دلارهای در گردش، درجه جانشینی پول (cs) با استفاده از رابطه زیر تعیین می­شود.

(3)                                                                                         

که در آن  حجم دلارهای در گردش، e نرخ ارز و  حجم پول داخلی است. به عبارتی ابتدا حجم دلارهای درگردش را برحسب ریال محاسبه می­نماییم و سپس آنها را بر مجموع حجم پول داخلی  به اضافه حجم دلارهای درگردش به ریال (e× ) تقسیم می‌کنیم تا درجه دلاری شدن (جانشینی پول) را به صورت سری زمانی برای دوره مورد بررسی برآورد نماییم.

در نهایت به منظور بررسی اثر نااطمینانی رشد پول بر جانشینی پول از مدل VAR-BGARCH استفاده خواهیم کرد. مدل دو متغیره VAR(1)-BGARCH(1,1)را می­توان به صورت زیر نوشت:

(4)                                                                       

که   بردار ضرایب ثابت در مدل VAR است. بردار جانشینی پول و نرخ رشد پول و  ماتریس 2×2 از ضرایب اثرات میانگین شرطی است. مدل­های گارچ چند متغیره شامل VECH[42]،  [43]CCCوBEKK[44] است. در این مقاله برای بررسی اثر نوسانات از مدل BEKK استفاده می­کنیم. یک مدل BEKK به صورت زیر بیان می­شود:

(5)                                                

 

که در آن، A, B ماتریس­های 2×2 و  ماتریس قطری است.  ماتریس واریانس- کوواریانس شرطی است که همیشه مثبت معین است، نشان­دهنده مجموعه اطلاعات در زمان t-1  است. عناصر قطری ماتریس A  تاثیر شوک­های گذشته جانشینی پول و نرخ رشد پول و عناصر غیرقطری تاثیر سرریز شوک­های گذشته نرخ رشد پول بر جانشینی پول و برعکس را نشان می‌دهند (اثر ARCH نوسانات). همچنین عناصر غیرقطری ماتریس B انتقال نوسانات گذشته بین دو متغیر و در نتیجه اثر GARCH را نشان می­دهند. برای بررسی اثر نوسانات نرخ رشد پول بر جانشینی پول معنادار بودن ضرایب  و  اهمیت دارد؛ از سوی دیگر، معناداری ضرایب  و  نشان از تاثیر نوسانات از سوی جانشینی پول بر رشد پول دارد. نوسانات بین جانشینی پول و نرخ رشد پول از دو کانال پارامترهای غیر قطری ماتریس­های ARCH , GARCH انتقال می­یابد: شوک متقارن  و واریانس شرطی . سرریز نوسانات از نرخ رشد پول به جانشینی پول می­تواند با آزمون والد[45] برای فرضیه صفر  و  برای انتقال نوسانات در جهت مخالف تجزیه و تحلیل شود. در صورت رد فرضیه صفر، سرریز نوسانات از نرخ رشد پول به جانشینی پول و برعکس وجود دارد.

 

1. یافته‌های تجربی

5-1. تخمین تابع تقاضای پول

در این مقاله برای تخمین تابع تقاضای پول از روش خودرگرسیونی با وقفه توزیعی(ARDL) استفاده می­کنیم. پیش از برآورد تابع تقاضای پول، آزمون ریشه واحد برای تعیین پایایی یا ناپایایی متغیرها صورت می­گیرد. نتایج آزمون ریشه واحد متغیرها با استفاده از آزمون ریشه واحد دیکی فولر، حاکی از وجود ریشه واحد در سری­های LGDP,Le,LRM2,p^max است که این متغیرها با یک­بار تفاضل­گیری، پایا شدند. سری تورم دارای ریشه واحد نمی­باشد. جدول (1) نتایج برآورد ضرایب کوتاه­مدت مدل را نشان می­دهد. مقادیر آماره­های F و R²  بیانگر خوبی برازش مدل است.

در ادامه برای آزمون وجود رابطه بلندمدت بین تقاضای پول و متغیرهای مورد بررسی، لازم است آزمون همگرایی صورت گیرد. از آنجا که قدر مطلق آماره حاصل از این آزمون (25/5) بزرگ‌تر از مقدار بحرانی بنرجی، دولار و مستر (1992) است؛ بنابراین، فرضیه صفر مبنی بر نبودن همگرایی رد می­شود و وجود رابطه بلندمدت میان متغیرهای مدل تایید می­گردد. نتایج حاصل از برآورد مدل بلندمدت و نتایج الگوی تصحیح خطای تابع تقاضای پول در جدول (2) آمده است. نتایج رابطه بلندمدت نشان می­دهد که با افزایش یک درصد در تولید ناخالص داخلی نزدیک به 2 درصد تقاضای پول افزایش می­یابد. همچنین، مطابق با نظریه، با افزایش متغیرهای هزینه فرصت نگه‌داری پول، تقاضای پول کاهش می­یابد. منفی بودن ضریب متغیر نرخ ارز حاکی از وجود جانشینی پول در ایران است. با توجه به ضریب جمله تصحیح خطا، می­توان گفت در هر سال 30 درصد از عدم تعادل یک دوره در تقاضای پول دوره بعد تعدیل می­شود. به عبارت دیگر، سرعت تعدیل به سمت تعادل بلندمدت متغیرها در صورت انحراف از مسیر بلندمدت تا حدی کند است.

 

جدول 1. نتایج برآورد ضرایب کوتاه مدت تابع تقاضای پول

نام متغیر	ضریب	انحراف معیار	آماره t
LRM2(-1)	69/0	059/0	66/11
LGDP	32/0	19/0	69/1
LGDP(-1)	093/0	28/0	32/0
LGDP(-2)	25/0-	27/0	90/0-
LGDP(-3)	4/0	16/0	40/2
LE	029/0-	016/0	79/1-
LINF	082/0-	026/0	04/3-
PMAX	0013/0-	0017/0	76/0-
PMAX(-1)	0017/0	002/0	84/0
PMAX(-2)	0038/0-	0015/0	41/2-
C	35/4-	98/0
[00000/0]	39/448	994/0	992/0
Serial Correlation=F(2,21)=77/2[084/0] Heteroscedasticity=F(1,32)=32/0[57/0] Normality=JB=37/0[82/0]		Diagnostic tests

منبع: یافته‌های تحقیق

جدول 2. نتایج برآورد ضرایب بلندمدت تابع تقاضای پول

نام متغیر	ضریب	انحراف معیار	آماره t
LGDP	86/1	19/0	80/9
LE	096/0-	05/0	90/1-
LINF	26/0-	11/0	35/2-
PMAX	011013/0-	0042/0	59/2-
C	06/14-	10/2	67/6-

نتایج برآورد ضرایب تصحیح خطای تابع تقاضای پول

متغیر	ضریب	انحراف معیار	آماره t	احتمال
Ecm(-1)	309/0-	059/0	23/5-	0000/0

منبع: یافته‌های تحقیق

5-2. برآورد حجم دلارهای در گردش به روش کمین – اریکسون

پس از برآورد تابع بلندمدت تقاضای پول و به دست آوردن ضریب متغیر p^max (ضریب کاهش ارزش پول ملی) مقدار این ضریب را در رابطه حجم دلارهای در گردش کمین اریکسون      (رابطه 2) قرار داده و حجم دلارهای در گردش برآورد می­شود. در ادامه با استفاده از رابطه (3) درجه جانشینی پول که از نسبت حجم دلارهای خارجی به ریال بر مجموع پول داخلی و خارجی است، درجه جانشینی پول به دست می­آید.

5-3. بررسی روند تغییرات رشد پول و نرخ جانشینی پول

نمودار زیر روند تغییرات نرخ رشد پول و درجه جانشینی پول را در طی دوره مورد بررسی نشان می­دهد. در سال­هایی که نرخ رشد پول افزایش یافته است، درجه جانشینی پول نیز روند افزایشی داشته است؛ به طوری که تا سال 1378، روند حرکت این دو همسو بوده است. پس از این سال با وجود رشد پول به دنبال تلاش­های صورت گرفته در راستای کاهش تورم و عدم همسویی نرخ تورم با رشد پول، تا سال 1390 جهت حرکت رشد پول با درجه جانشینی، عکس هم بوده است؛ اما مجددا از سال 1390 در یک مسیر قرار گرفته‌اند.

 

 

نمودار1. روند تغییرات درجه جانشینی پول و رشد پول در سال‌های 1393-1358

منبع: یافته‌های تحقیق

 

5-4. بررسی تاثیر نااطمینانی رشد پول بر جانشینی پول

5-4-1. ویژگی­های آماری و پایایی متغیرها

شاخص­های آماری سری زمانی رشد پول و جانشینی پول در جدول (3) آورده شده است. با توجه به این جدول، میانگین رشد پول در دوره مورد بررسی، 25 درصد و میانگین جانشینی پول، 21/0 درصد می­باشد. بر اساس آماره جارگ- برا، فرض نرمال بودن سری­ها، در سطح معنا­داری 5 درصد برای هر دو سری رد نمی­شود.

 

جدول 3. شاخص­های آماری سری زمانی نرخ رشد پول و جانشینی پول

شاخص آماری	رشد پول	جانشینی پول
میانگین	251922/0	219738/0
میانه	249032/0	216400/0
ماکزیمم	394324/0	419603/0
مینیمم	060218/0	108219/0
انحراف معیار	079394/0	075403/0
چولگی	018109/0-	891486/0
کشیدگی	603952/0	727139/3
Jargue-bera	237248/0	561582/5
Prob	888141/0	061989/0

منبع: یافته‌های تحقیق با استفاده  از نرم افزار Eviews

 

برای انجام آزمون پایایی سری­های زمانی از آزمون دیکی فولر تعمیم یافته استفاده می­شود. فرض صفر این آزمون وجود ریشه واحد است. بر اساس نتایج آزمون انجام شده، فرض صفر هر دو سری در سطح 5 درصد رد شده و متغیرهای مورد بررسی پایا هستند.

 

 

 

جدول 4. آزمون ریشه واحد رشد پول و درجه جانشینی پول

آزمون دیکی فولر تعمیم یافته	آماره t	احتمال	نتیجه
GM2	673389/3-	0135/0	پایا
CS	-207465/3-	0282/0	پایا

منبع: یافته‌های تحقیق با استفاده از نرم افزار Eviwes

 

5-4-2. برآورد مدل

در ادامه جهت برآورد مدل توضیح داده شده، با استفاده از معیارهای آکائیک[46] و شوارتز[47]، وقفه یک به عنوان وقفه بهینه انتخاب شده و آزمون LM-GARCH وجود اثرات آرچ را تایید می‌کند، به عبارت دیگر، فرضیه صفر مبنی بر نبودن واریانس ناهمسانی رد می­شود. جدول (5) نتایج آزمون فوق را نشان می­دهد.

 

جدول 5. آزمون LM GARCH

آماره آزمون	احتمال	نتیجه
26/442	00000/0	وجود اثرات ARCH

منبع: یافته‌های پژوهش با استفاده از نرم افزار Eviwes

 

در نهایت مدل VAR(1)- BGARCH(1,1) با روش BEKK برآورد می­شود. جدول (6) نتایج مدل تخمین زده شده را نشان می­دهد. بر اساس نتایج ارائه شده، درجه جانشینی پول و نرخ رشد پول از مقدار گذشته خود تاثیر می­پذیرند. همچنین معنا­داری ضرایب   و   نشان‌دهنده عدم تاثیرپذیری نرخ جانشینی پول از نرخ رشد پول با یک وقفه و برعکس می‌باشد. با توجه به معناداری ضرایب a₁₁ و a₁₂ می­توان گفت جانشینی پول تحت تاثیر شوک‌های گذشته خود و رشد پول می­باشد. همچنین بی‌معنا بودن b₁₁  و معناداری b₂₂ حاکی از عدم تاثیرپذیری جانشینی پول از نوسانات گذشته خود بوده است؛ در حالی که رشد پول از نوسانات گذشته خود تاثیر می‌پذیرد. همچنین ضرایب  b₁₂ , b₂₁نشان می­دهند که سرریز نوسانات از رشد پول به جانشینی پول و بر عکس وجود دارد. به عبارت دیگر، تغییرات گذشته نرخ رشد پول (شوک­ها و نوسانات) جانشینی پول را تحت­تاثیر قرار می­دهد. آزمون والد نیز نشان‌دهنده سرریز نوسانات از رشد پول به جانشینی پول و بر عکس می­باشد. به طور کلی نتایج برآورد الگو نشان می­دهد در طی دوره مورد بررسی نرخ جانشینی پول تحت تاثیر شوک­های رشد پول بوده و نیز سرریز نوسانات از رشد پول به جانشینی پول وجود داشته است. این نتیجه در درجه اول به دلیل تاثیر نوسانات رشد پول بر نااطمینانی تقاضای پول است. به عبارت دیگر، با افزایش در نااطمینانی رشد پول، عاملین اقتصادی ترجیح می­دهند، پول داخلی کمتری تقاضا کرده و پول با ارزش را جایگزین نمایند.

 

جدول 6. نتایج مدل برآورد شده با روش VAR(1)- BGARCH(1,1)

A: برآورد معادله میانگین
Prob	آماره t	ضریب	پارامتر
001/0	18/3	08/0
4/0	20/4	16/0
00000/0	43/6	51/0
35/0	92/0	055/0
36/0	89/0-	13/0-
006/0	73/2	35/0
B: برآرود معادله واریانس شرطی
0000/0	23/5	87/0	ARCH
0000/0	10/4	22/1	ARCH
0000/0	95/4	47/0	ARCH
85/0	17/0	02/0	ARCH
67/0	42/0-	04/0-	GARCH
0000/0	12/4	72/0	GARCH
0000/0	60/4	38/0	GARCH
0002/0	61/3-	50/0-	GARCH
C: آزمون والد (آزمون سرریز نوسانات)
(1)                [0000/0]4/31= (2)                    [0000/0]6/44=

منبع: یافته‌های تحقیق با استفاده از نرم افزار Rats

1. نتیجه‌گیری و پیشنهادها

هدف این مقاله بررسی تاثیر نااطمینانی نرخ رشد پول بر جانشینی پول می­باشد. بدین منظور از مدل گارچ دو متغیره و روش VAR-BEKK استفاده شد که می‌توان به طور همزمان، نوسانات پویای دو متغیر بر میانگین شرطی را بررسی کرد. نتایج بر اساس داده­های 1392-1358 نشان می‌دهد درجه جانشینی پول و نرخ رشد پول از مقدار گذشته خود تاثیر می‌پذیرند. همچنین جانشینی پول تحت تاثیر شوک‌های گذشته خود و نرخ رشد پول می­باشد. از سوی دیگر، نتایج حاکی است سرریز نوسانات از نرخ رشد پول به جانشینی پول و برعکس وجود داشته است. بررسی روند حرکتی رشد پول و درجه جانشینی پول نشان می­دهد در سال­هایی که نرخ رشد پول افزایش یافته است درجه جانشینی پول نیز روند افزایشی داشته است. در واقع، بی‌ثباتی نرخ رشد پول و نااطمینانی آن در شرایط تورمی اقتصاد ایران منجر به کاهش تقاضای پول داخلی شده و از سوی دیگر، نبودن بخش­های مولد برای جذب مازاد پول منجر به ورود افراد در بازار ارز شده و تقاضای دلار افزایش یافته است؛ بنابراین با توجه به تاثیرپذیری درجه جانشینی پول از نااطمینانی رشد پول، لازم است کنترل­های رشد پول و جلوگیری از رشد بی‌رویه حجم پول توسط سیاست‌گذاران مورد توجه قرار گیرد.

---

[1] Currency Substitution

[2] Kamin and Ericsson

[3] Ratti and Jeong

[4] Alami

[5]  خلاصه تحولات اقتصادی کشور سال 1393

[6] Flight From Domestic Money

[7] Sahay & Vegh

[8] Inflation Hedge

[9] Dollarization

[10] Calvo and Vegh

[11] Official Dollarization

[12] Unofficial or Partial Dollarization

[13] Quispe-Agnoli

[14] Feige, et al.

[15] Levy Yeyati  and Sturzenegger

[16] Alesina & Barro

[17] Bencivenga &  Huybens

[18] Levy Yeyati &  Broda

[19] Risk Premiums

[20] Berg & Borensztein

[21] Discretionary Monetary Policy

[22] Edwards & Magendzo

[23] International Exposure

[24] Agénor & Khan

[25] De Nicoló Et Al.

[26] Neanidis & Savva

[27] Milenković  & Davidović

[28] Calvo & Rodriguez

[29] Arango & Nadiri

[30] Bordo and Choudri

[31] El-Erian

[32] Bahmani-Oskooee & Malixi

[33] Mongardini & Muller

[34] Kamin & Ericsson

[35] Bahmani-Oskooee & Tanko

[36] Neanidis & Savva

[37] Levent

[38] Adom et al.

[39] Kumamoto & Kumamoto

[40] Bivariate GARCH

[41] Idrisov & Freinkman

[42] Vector Half.

[43] Constant Conditional Correlation

[44] Baba, Engle, Kraft & Kroner

[45] Wald

[46] Akaike

[47] Schwarz Bayesian

مراجع

-      زال­پور، غلامرضا (1373). جانشینی ارز به جای پول ملّی در اقتصاد ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم اقتصادی، دانشگاه تربیت مدرس.

-      فرزین­وش، اسداله، لشکری، محمد (1382). جانشینی پول و تقاضا برای پول: شواهدی از ایران، پژوهشنامه بازرگانی، (29): 1-51.

-      لشکری، محمد، فرزین­وش، اسداله (1382). تخمین حجم دلارهای در گردش و تخمین درجه جانشینی در ایران، تحقیقات اقتصادی، ویژه‌نامه: 77-57.

-      زمانیان، غلامرضا، ابوذری، ایوب (1392). شوک‌های ارزی و دلاری شدن اقتصاد ایران، فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی در ایران، 2 (5): 76-57.

-      طهرانچیان، امیرمنصور، نوروزی بیرامی، معصومه (1390).  آزمون جانشینی پول در ایران، کاربردی از الگوی خودبازگشتی با وقفه‌های توزیعی، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، (16): 115-99.

-      یزدان­پناه، احمد، خیابانی، ناصر (1375). جایگزینی پول ملّی (دلاری شدن اقتصاد ایران)، مجموعه مقالات ششمین کنفرانس سیاست‌های پولی و ارزی؛ مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران: 335-359

-      ابوذری، ایوب، زمانیان، غلامرضا (1393). تقاضای پول در اقتصادهای دلاری شده (مطالعه موردی ایران)، تحقیقات اقتصادی، 2 (49): 228-211.

-        Adom, A.D., Sharma, S.C.,Morshed, A.M. (2009). Currency Substitution in selected African Countries, Journal of Economic Studies, 36(6): 616-640.

-        Agenor , P.C. & Khan, S. (1996). Foreign currency deposits and the demand for money in developing countries. Journal of Development Economics, 50:101-118.

-        Alami, T.(2001). Currency substitution versus dollarization a portfolio balance model, Journal of Policy Modeling, 23: 473-479.  

-        Alesina, A., & Barro, M. (2001). Dollarization. The American Economic Review 91 (2): 381–385.

-        Arango, S., &  Nadiri, M.I. (1981). Demand for money in open economies. Journal of Monetary Economics, 7:69-83.

-        Bahmani Oskooee, M., Tanku, A.  (2006). Black market exchange rate, currency substitution and the demand for money in LDCs, Economic System, 30:249-263.

-        Bahmani-Oskooee, M. and Malixi,M. (1991). Exchange Rate Sensitivity of Demand for Money in Developing Countries, Applied Economics, 23:1377-1384.

-        Berg, A., & Borensztein, E. (2000). The Pros and Cons of Full Dollarization". IMF Working Paper; Full dollarization (IMF).    

-        Bordo, M.D., &Choudri, E. (2000). Currency substitute and the demand for money: Some evidence for Canada,  Journal of Money Credit and Banking. 14; February: 48-57.

-        Calvo, G. A., & Rodriguez A.Z. (1977). A Model of exchange rate determination under currency substitution and rational expectations, Journal of Political Economy. 85:617-25.

-        Calvo, G.A. and Vegh, C.A. (1992). Currency substitution in developing countries:An Introduction, IMF; WP/ 92/ 40

-        De Nicoló, G., Honohan, P., Ize, A. (2003), Dollarization of the banking system: Good or bad? International Monetary Fund Working Paper No. 03/146.

-        Edwards, S. and Magendzo. A. (2001). Dollarization, Inflation and Growth, NBER Working Paper (8671).

-        El-Erian M.A. (1988). Currency Substitution in Egypt and Yemen Arab Republic, IMF Staff Papers; Vol.35;no.1 pp .85-103.

-        Feige E., Faelund M., Sonje V. and Sosic V. (2003). Unofficial Dollarization in Latin America, in The Dollarization Debat ed. by Salvatore Dominick, Dean James & Willett Thomas. New York: Oxford University Press.

-        Idrisov, G. Freikman, L. (2009). Modeling the Currency Structure of Bank Deposite: Does the Ratchet Effect Matter? Working Papers, Gaidar Institute for Economic Policy, Moscow, Russia.

-        Kamin, S.B and Ericsson.N.A. (2003). Dollarization in Post- Hyperinflationary Argentina, Journal of International Money and  Finance. 22:185-211.

-        Kumamoto, H.,(2014). Recent Experiences with Currency Substitution, international Journal of Financial Research , 5(4).

-        Levent, K. (2007). Does currency substitution affect exchange rate uncertainty? the case of Turkey, Published in: Journal of Qafqaz University , 20, (2007): 133-141.

-        Levy Yeyati, E. and Broda, C.,(2006). Endogenous deposit dollarization. Journal of Money, Credit and Banking. 38:4.

-        Levy Yeyati, E., & Sturzenegger, F. (2003b). Dollarization: A Primer, in Levy Yeyati, E & F. Sturzenegger (eds,) Dollarization. Cambridge, MA: The MIT Press: 1-52.

-        Levy Yeyati, E., & Sturzenegger. F. (2003a). Dollarization Cambridge, MA: The MIT Press.

-        Milenković, I., & Davidović, I. (2013). Determinants of Currency Substitution/Dollarization – The Case of the Republic of Serbia, Journal of Central Banking Theory and Practice, 2, issue 1: 139-155.

-        Mongardini, J., & Muller, J. (1999). Ratchet effects in currency substitution:An Application to the Kyrgyz Republic; IMF;WP/99/102; July; pp.1-23.

-        Neanidis, K. C., &  Savva, C. S.(2006). the effects of uncertainty on currency substitution and inflation: evidence from emerging economies, the school of economics discussion paper series 0609, Economics, The University of Manchester.

-        Quispe-Agnoli, M.  (2002). Costs and benefits of dollarization, Florida International University, USA.  Latin America & Caribbean Center, Summit of the Americas Center, 2002, [e-mail]

-        Ratti R., & B.W. Jeong  (1994). Variation in the real exchange rate as a source of currency substitution, Journal of International Money and Finance, 13: 537-550.

-        Rose, A. (2000). One money, one market: The effect of common currencies on trade, Economic Policy.

-        Sahay, R., & Vegh, C.A. (1995). Dollarization in transition economies: Evidence and policy implications. IMF Working Paper. WP/95/96: 1

-        Savastano, M. (1996). Dollarization in Latin America: Recent evidence and some policy issues. IMF Working Paper. No.4.