معشوق مهتر و کهتر در غزلیات و رباعیات سعدی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 3، دوره 6، شماره 21، بهمن 1395، صفحه 31-46   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

شبنم حاتم پور^*

دانشگاه ازاد شوشتر

چکیده

هجوم مغول و ترس مردان از غارت نوامیس، رواج عرفان، تفکر بی-ارزش بودن زنان و پیدا شدن معشوق ترک در جامعۀ ایران عواملی هستند که جایگاه اجتماعی زن را در عصر سعدی مهم و پیچیده کرده است. در چنین شرایطی سعدی به عنوان شاعری مردمی به انعکاس جامعۀ زمان خود در آثارش می‌پردازد و زن در مقام معشوق، غزلیات او را تازگی و طراوتی بی‌نظیر می‌بخشد. در غزلیات و رباعیات عاشقانۀ او معشوق چه از نوع روحانی یا زمینی، شاهد یا معشوق ترک، مضمونی است که بسیار تکرار می‌شود. در یافته‌ها مشخص شد وصف معشوق و شیوۀ مخاطب قرار دادن او در رباعی که خاستگاهی مردمی و ریشه در فهلویات دارد، منزلت اجتماعی پایین وی را نشان می‌دهد و در غزلیات شیوۀ وصف و خطاب معشوق، منزلت اجتماعی بالای او را اثبات می‌کند. پس از تحلیل یافته‌ها با روش تحلیل محتوا، نتایج پژوهش نشان داد سعدی در غزلیات با وصف معشوق و بهره‌گیری از عناصر مربوط به زندگی طبقات اجتماعی بالا مانند سرو، باغ، بوستان، زیور و پیرایه، سخنرانی و سخنگویی، معشوق مهتر را می-ستاید در حالی که در رباعیات این عناصر دیده نمی‌شوند. در خطاب نیز با شاخص‌های منادا قرار دادن، اکرام و بزرگداشت، اظهار تواضع و اعزاز در کاربرد فعل، معشوقی با منزلت اجتماعی بالا را مورد خطاب قرار می‌دهد. حال آن که این عناصر در رباعیات نشان می‌دهد شاعر در این قالب معشوقی کهتر و فروتر را مورد خطاب قرار داده است.

کلیدواژه‌ها

سعدی؛ غزلیات؛ رباعیات؛ معشوق؛ منزلت اجتماعی