تحلیل رابطه تعاملی ناسیونالیسم نفتی در ایران و تحولات ساختاری بازار نفت جهان

فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی

مقاله 1، دوره 9، شماره 33، بهمن 1396، صفحه 1-25   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسنده

سید سعید میرترابی^*

عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

چکیده
این مقاله در چارچوب رویکردی بین رشته­ای، می‌کوشد از منظر جامعه­شناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی بین‌المللی بازار نفت، رابطه تعاملی میان حرکت­های ناسیونالیستی نفتی در کشور و تحولات در قواعد تولید و فروش نفت در بازار جهانی نفت را در یک بازه زمانی بسیار مهم بررسی و تحلیل کند؛ رویکردی که در مطالعات در این حوزه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در همین راستا، پرسش اصلی مقاله این است که شرایط اجتماعی داخلی و قواعد ساختاری بازار نفت جهان در بازه زمانی 1300 تا 1360، چگونه بر سیر تحول حرکت‌های ناسیونالیستی نفتی در کشور تأثیر گذاشته­اند؟ پاسخی که به عنوان فرضیه به این پرسش داده شده، این است که «میزان عمق اجتماعی حرکت‌های ناسیونالیستی نفتی و میزان قوت/ ضعف قواعد ساختاری تولید و فروش نفت در بازار جهانی نفت، در این دوره زمانی، از طریق تعیین اهداف و دستاوردهای جنبش ناسیونالیسم نفتی، پنج دوره متمایز از ناسیونالیسم نفتی را در کشور رقم زده است. مقاله نشان می­دهد که دسته­بندی ناسیونالیسم نفتی در پنج دوره زمانی مورد نظر، به درک بهتر ما از سیاستِ نفت در ایران و کشورهای نفت­خیز و همچنین، رابطه تعاملی تحولات نفتی در کشورهای نفت­خیز با تحولات بازار جهانی نفت در هر دوره کمک می­کند. در همین راستا ویژگی­های هر دوره از نظر شرایط بازار نفت، شیوه عملکرد شرکت‌ها، ماهیت حرکت‌های ضد استعماری و اهداف و نتایج این حرکت‌ها به تفکیک بررسی شده است. روش تحقیق مقاله، توصیفی- تاریخی و تحلیلی است.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: ناسیونالیسم نفتی؛ ایران؛ بازار نفت؛ نیروهای داخلی؛ شرکت‌های نفتی

مراجع

آبراهامیان، یرواند .(1377). ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی.

ابریشمی، عبدالله .(1383). نقد و بررسی ناسیونالیسم، تهران: نگارنده.

اسمیت، آنتونی .(1383). ناسیونالیسم: نظریه، ایدئولوژی، تاریخ، ترجمه منصور انصاری، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.

ازغندی، علیرضا .(1381). روابط خارجی ایران از 1320 تا 1357، تهران: انتشارات قومس، چاپ ششم.

ترزیان، پی­یر .(1376). داستان اوپک، ترجمۀ عبدالرضا غفرانی، تهران: فراندیش.

حاجی یوسفی، امیرمحمد .(1379)."اوپک در عصر جهانی شدن اقتصاد"، سیاست خارجی، سال چهاردهم، پاییز.

حاجی یوسفی، امیرمحمد .(1381)."نظریه والتز و سیاست خارجی ایران"، سیاست خارجی، سال شانزدهم، ش 4، زمستان.

دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه .(1388). اوپک: سازمان کشورهای صادر کننده نفت، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات.

ذوقی، ایرج .(1370). مسایل سیاسی اقتصادی نفت ایران، تهران: انتشارات پاژنگ.

راسخی لنگرودی، احمد .(1386). موج نفت: تاریخ نفت ایران از امتیاز تا قرارداد، تهران: انتشارات اطلاعات.

رنر، مایکل جی .(1381). "عناصر تعیین کننده سیاست نفتی جمهوری اسلامی ایران"، در  ایران پس از انقلاب، ویراسته هوشنگ امیراحمدی و منوچهر پروین، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.

روحانی، فواد .(1353). تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران، تهران: انتشارات فرانکلین، چاپ دوم.

رئیس طوسی، رضا .(1363). نفت و بحران انرژی، تهران: انتشارات پیام.

شوادران، بنجامین .(1352). خاورمیانه نفت و قدرت­های بزرگ، ترجمه عبدالحسین شریفیان، تهران: انتشارات فرانکلین.

شیرخانی محمدعلی و قوام ملکی حمیدرضا .(1388). "اوپک و شوک­های نفتی"، نشریه سیاست، ش 10.

صدیق میرابراهیم و حیدری نصرت الله .(1386). مسائل سیاسی اقتصادی نفت در ایران، ایلام: انتشارات رامان.

فاتح، مصطفی .(1358). پنجاه سال نفت ایران، تهران: کاوش.

فرشادگهر، ناصر .(1381). سیری در قراردادهای نفتی ایران، تهران: انتشارات پژوهشکده امور اقتصادی.

_____________ .(1382). "شکل‌گیری مجدد اوپک در نقش نهادی نیرومند"، پژوهشنامه اقتصادی، ش 3.

____________ .(1381). سیری در قراردادهای نفتی ایران، تهران: انتشارات پژوهشکده امور اقتصادی.

قمری، داریوش .(1380). تحول ناسیونالیسم در ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

کارشناس، مسعود .(1382). نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه علی اصغر سیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، گام نو.

علم، مصطفی .(1371). نفت- قدرت و اصول، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران: انتشارات اطلاعات.

کاظم زاده فیروزه .(1379). روس و انگلیس در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: انتشارات انقلاب اسلامی.

گروه نویسندگان .(1379). کالبد شکافی سرمایه‌گذاری‌‌های صنعت نفت، انتشارات کویر.

مارش، دیوید وجری استوکر .(1378). روش و نظریه در علوم سیاسی، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی، پژوهشکده مطالعات راهبردی

موحد، محمد علی .(1383). خواب آشفته نفت از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی، تهران: انتشارات کارنامه.

موسوی میرطیب و امینی علیرضا .(1379). نفت- سیاست- اقتصاد، تهران: انتشارات خط سوم.

میرترابی، سعید .(1384). مسائل نفت ایران، تهران: انتشارات قومس.

میرترابی، سعید[ب] .(1391). بیداری اسلامی و اقتصاد سیاسی نفت در خاورمیانه، تهران: انتشارات امام صادق.

میرترابی، سیعد[الف] .(1391). درآمدی بر اقتصاد سیاسی نفت و مسائل نفت ایران، تهران: نشر قومس.

موسوی، میرطیب .(1384). مسائل سیاسی اقتصادی جهانی نفت، تهران: نشر مردم سالاری .

نجاتی، غلامرضا .(1378). جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد، تهران: شرکت سهامی انتشار.

وزیری، شاهرخ .(1380). نفت و قدرت در ایران، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: انتشارت عطایی.

همایون کاتوزیان، محمد علی.(1384). اقتصاد سیاسی ایران؛ از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی،ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چاپ یازدهم.

یرگین، دنیل .(1376). تاریخ جهانی نفت، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران: انتشارات اطلاعات.

Bina, Cyrus(2006)"The Globalization of Oil: A Prelude to a Critical Political Economy", Journal of Political Economy, Vol. 35, No. 2, Summer .

Norenge, Ystein(2006)Crude Power, Politics and the Oil Market,London,I. B. Tauris & Co Ltd