شیوه‌ی بینابین در غزل: نگاهی به غزل‌های عاشقانه‌ی خاقانی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 3، دوره 8، شماره 26، اردیبهشت 1397، صفحه 35-54   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

نصراله امامی¹؛ قدرت اله ضرونی^{* 2}

¹استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز

²دانشجوی دکتری دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

شعر خاقانی را از منظرها و رویکردهای مختلفی مورد نقد و تحلیل قرار داده‌اند؛ اما نکته‌ی مهمی که در باب شعر خاقانی تا حدود زیادی مغفول مانده؛ ساحت تغزلی و عاشقانه‌ی شعر اوست. دو عامل عمده را می‌توان در این کم توجهی دخیل دانست؛ نخست؛ توانایی کم نظیر خاقانی در عرصه‌ی قصیده‌سرایی که عمده‌ی نگاهها و نقدها را به سمت خویش کشانده و دیگر جنبه‌های شعر او ـ و از جمله غزلیات وی ـ را تحت تأثیر قرار داده است. دوم، نظرات برخی از محققان نسل قدیم که با نگاهی کلی و اجمالی، غزل‌های خاقانی را چندان قوی و تأثیر گذار ندانسته‌اند. در این مقاله با محور قرار دادن غزل‌های عاشقانه‌ی خاقانی در صدد پاسخ به این پرسش‌ها بوده‌ایم که آیا غزل‌های عاشقانه‌ی خاقانی، در روند تکاملی غزل عاشقانه نقش و تأثیری داشته‌اند؟ آیا نظرات مخالفی که برخی از محققان در باب جنبه‌های تغزلی شعر خاقانی ارایه کرده‌اند با واقعیت شعر او همخوانی دارد؟ آیا خاقانی توانسته است در غزل‌هایش خود را از کمند روح قصیده‌پرداز و دشوارگوی خود برهاند؟ یافته‌های این پژوهش، نشان دهنده‌ی آن است که خاقانی ضمن تأثیرات عمیقی که بر شعر شاعران غزل‌سرای پس از خویش گذاشته، نقش مهمی در تحول و تکامل عاشقانه‌های شعر فارسی نیز داشته است و او یکی از حلقه‌های اصلی پیوند میان تغزلات شاعرانی مثل رودکی، فرخی و منوچهری به عنوان آغازگران شعر عاشقانه‌ی فارسی و غزل‌های مولوی، سعدی و حافظ به عنوان خداوندان عرصه‌ی غزل و عاشقانه‌سرایی‌ است.

کلیدواژه‌ها

غزل؛ خاقانی؛ عشق؛ معشوق

مراجع

1. اته، هرمان (1356)، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ رضا زاده شفق، تهران: علمی و فرهنگی. چاپ دوم

2. اردلان، جوان، سیدعلی (1367)، تجلی شاعرانۀ اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

3. امامی، نصراله (1375)، ارمغان صبح (برگزیدۀ قصاید خاقانی شروانی)، تهران: جامی، چاپ سوم.

4. ------ (1391)، ازرودکیتاحافظ(جستارهاییدرنقدوتحلیلآثارادبی)، به کوشش آرش امرایی، اصفهان: سپاهان.

5. چرمگی عمرانی، مرتضی (1387)، «نام­های شاعرانۀ معشوق در غزلیات خاقانی، نظامی، سعدی»، فصلنامۀ کاوش نامه، سال نهم، شمارۀ 18، صص 319 – 293.

6. خاقانی، افضل­الدین بدیل (1385)، دیوان اشعار، به کوشش ضیاالدین سجادی، تهران: زوار، چاپ هشتم.

7. دشتی، علی (1364)، خاقانی شاعری دیر آشنا، تهران: اساطیر، چاپ چهارم.

8. روزبه محمدرضا و ضرونی قدرت‌اله (1393)، «عشق به همسر در شعر معاصر ایران»، فصلنامه پژوهشنامۀ ادب غنایی، سال دوازدهم، شمارۀ بیست و دوم، صص 165 – 188.

9. ریپکا، یان (1383)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ دکتر ابوالقاسم سری، ج 1، تهران: سخن.

10. ---- (1348)، «خاقانی»، مجلۀ ارمغان، شمارۀ دوم اردیبهشت، سال پنجاه و یکم، دوره سی و هشتم، صص 66 – 76.

11. زرین کوب، عبدالحسین (1386)، با کاروان حله، تهران: علمی، چاپ پانزدهم.

12. ستاری، جلال (1388)، سیمای زن در فرهنگ ایران، تهران: مرکز، چاپ پنجم.

13. شمیسا، سیروس (1386)، سیر غزل در شعر فارسی، تهران: علم.

14. صبور، داریوش (1384)، آفاق غزل فارسی، تهران: زوار، چاپ دوم.

15. علیزاده، جمشید (1378)، ساغریدرمیانسنگستان (مجموعه مقالاتی دربارۀ زندگی، اندیشه و شعر خاقانی)، تهران: مرکز.

16. غلامرضایی، محمد (1377)، سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی.

17. فروزانفر، بدیع الزمان (1369)، سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی، چاپ چهارم.

18. ماهیار، عباس (1383)، گزیدۀ اشعار خاقانی، تهران: قطره، چاپ هشتم.

19. معدن کن، معصومه (1382)، بزم دیرینۀ عروس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ چهارم.

20. ------------- (1384)، بساط قلندر (برگزیده و شرح غزل­های خاقانی)، تبریز: آیدین.

21. موتمن، زین العابدین (بی تا)، تحول شعر فارسی، کتابفروشی حافظ و کتابفروشی مصطفوی.

22. مؤید شیرازی، جعفر (1372)، شعر خاقانی گزیدۀ اشعار با تصحیح و توضیح، شیراز: مرکز نشر دانشگاه شیراز.

23. یارشاطر، احسان (1334)، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران: دانشگاه تهران.

24. یوسفی، غلامحسین (1374)، چشمۀ روشن، تهران: علمی، چاپ ششم.