تاثیر مشهورات در تحدید غزل و تعریف غزل پاره در قالب‌های شعر فارسی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 1، دوره 8، شماره 27، مرداد 1397، صفحه 9-24   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

ساحل تراکمه^*

کارشناس ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

تعریف قالب غزل در ادوار مختلف شعر فارسی متفاوت بوده است. منابع پیشین، سیر تحول غزل را، بیشتر به لحاظ ماهوی بررسیده‌اند. در تحول شکلی غزل معمولا، جدا شدن آن از قصیده، استقلال یا وابستگی ابیات نسبت به هم، نحوه‌ی استفاده از قافیه و ردیف و امکانات وزنی ارزیابی شده است؛ اما محدودتر شدن قلمرو غزل، هیچ‌گاه مورد بررسی قرار نگرفته است. از قرن هشتم هجری به بعد در تعریف قالب غزل، شهرت‌زدگیِ ناشی از آوازۀ بزرگانی چون حافظ، علت سوگیری اشتباه برخی از نویسندگان کتاب‌های آموزش شعر، صنایع بدیع و... بوده است. عمده مؤلفان معاصر نیز به تبعِ گذشتگان، این مسیر را بدون توجیه علمی پیموده‌اند. از این زمان به بعد تعداد ابیات غزل« معمولا بیشتر از چهار بیت » معرفی شده و غزل‌پاره‌، یعنی غزل‌های دو، سه و چهار بیتی که روزگاری جزء غزل بود، از تعریف امروزی آن خارج شد اما عملا کمتر غزل‌سرایی است که این گونۀ شعری را بارها تجربه نکرده باشد. اثبات این ادعا، با بررسی غزل‌های 27 شاعر نام‌آشنا و ارائه‌ی اولین اطلاعات آماری در این زمینه، صورت گرفته است. سوگیری اشتباه در تعریف غزل با تاثیر بر ذهن مؤلفان، شاعران و مخاطبان شعر، سبب جدا شدن محدوده‌ی کمی غزل‌پاره از غزل، به تاکید کتاب‌های مرجع آموزش قالب‌های شعر فارسی شد. غزل‌پاره از نظر کیفی نیز با غزل دارای وجوه تمایزی است. امروزه همین تفاوت‌های ظاهری، محتوایی و حضور پررنگ غزل‌پاره در شعر فارسی است که می‌تواند مبنای زایش قالب تازه باشد.

کلیدواژه‌ها

غزل‌پاره؛ تعریف غزل؛ شهرت‌زدگی؛ قالب‌های شعر

مراجع

1. ‌اقبال لاهوری، محمد (1370)، کلیات اشعار فارسی، با مقدمة احمد سروش‌، تهران: ‌‌کتابخانة سنایی، چاپ پنجم. انوری، محمد بن محمد، (1364)، دیوان اشعار، تصحیح سعید نفیسی، تهران: نشر سکه پیروز، چاپ سوم.

2. به­رقم، نعمت اله (1390)، «سیر تحول غزل از جاهلی تا اموی»، ادب عربی، دوره 3، شماره3، صص 307 – 332.

3. پژمان بختیاری، حسین (1349)، کویر اندیشه، تهران: ابن سینا.

4. تاج الحلاوی، علی بن محمد (1341)، دقایق الشعر، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.

5. تراکمه، ساحل (1396)، «غزل­پاره ظرفیتی پنهان در قالب­های شعر فارسی»، همایش ملی پژوهشهای شعر فارسی، دانشگاه یاسوج.

6. --------- (1396)، غزل­پاره، بوشهر: زمزمه های روشن.

7. تَهانَوی، شیخ محمدبن علی (1346)، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تصحیح محمد رجیه، تهران: خیام.

8. حافظ، شمس الدین محمد (1383)، دیوان، تصحیح سید علی محمد رفیعی، تهران: نشر قدیانی، چاپ چهارم.

9. دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم.

10. رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، شیراز: نوید شیراز، چاپ دوم. 

11. رودکی، ابو عبدالله محمد (1394)، دیوان اشعار، بر اساس نسخۀ سعید نفیسی، نشر فرهنگ دانشجو.

12. سعدی، مصلح بن عبدالله (1364)، کلیات سعدی‌، تصحیح محمدعلی فروغی‌، با مقدمة عباس اقبال‌، تهران: انتشارات محمد، چاپ دوم‌.

13. سنایی، مجدود بن آدم (1352)، دیوان سنایی، تهران: انتشارات نگاه.

14. شریف، عبد القهار بن اسحق (1336)، لسان القلم فی شرح الفاظ العجم، شرکت نسبی حاج  محمد حسین اقبال و شرکا.

15. شمس قیس، محمد بن قیس (1314)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به همت محمد رمضانی، موسسه خاور.

16. شمیسا، سیروس (1381)، انواع ادبی،تهران: دانشگاه پیام نور.

17. ------------ (1370)، سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوسی چاپ سوم.

18. صائب‌، محمد علی (1368)، دیوان، تصحیح، محمد قهرمان‌، تهران: علمی و فرهنگی‌، چاپ اول.‌

19. صبور، داریوش (1355)، آفاق غزل فارسی:سیر انتقادی در تحول غزل و تغزل از آغاز تا امروز، تهران: پدیده.

20. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1362)، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فى الفنون المنطقیه‌، جلد اول، تهران: آگاه.

21. صفرپور مرکیه، طاهر (1392)، «بررسی ساختاری و محتوایی غزلیات شاعران ادبیات مقاومت درحوزۀ دفاع مقدس»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه گیلان

22. عرفی شیرازی، جمال الدین محمد (1378)، کلیات دیوان عرفی شیرازی، به تصحیح محمد ولی الحق انصاری، جلد سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

23. عطار، محمد بن ابراهیم (1359)، دیوان اشعار، تهران: جاویدان چاپ دوم.

24. کاشفی، حسین بن علی (1369)، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، تهران: مرکز.

25. کاظمی، محمد کاظم (1395)، روزنه، مشهد: سپیده باوران، چاپ هفتم.

26. مؤتمن، زین العابدین (1339)، تحول شعر فارسی، چاپ شرق.

27. محمودی, علی محمد و الهام رستاد (۱۳۹۵)، «تحلیلی بر تحول و نوآوری ذهنیت غنایی و عاطفی غزل معاصر»، همایش ادبیات فارسی معاصر، ایرانشهر، دانشگاه ولایت.

28. محمودی، علی محمد (1396)، «بررسی تحول ساختار و شکل غزل از انقلاب مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی»، فنونادبی، دوره 9، شماره3، صص 111-128.

29. مشیری، فریدون (1379)، تا صبح تابناک اهورایی، تهران: چشمه، چاپ اول.

30. ----------- (1386)، مجموعه اشعار، تهران: چشمه

31. معین، محمد (1350)، فرهنگ­ فارسی، تهران: امیرکبیر.

32. منزوی، حسین (1395)، مجموعه اشعار، تهران: انتشارات آفرینش- انتشارات نگاه.

33. ---------- (1387)، ازشوکرانوشکر، مجموعه غزل، تهران: نشر آفرینش، چاپ چهارم.

34. مولوی، جلال الدین محمد (1376)، دیوان شمس تبریزی، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیر کبیر.

35. میرصادقی، میمنت (1373)، واژه نامه هنری، تهران: انتشارات کتاب مهناز.

36. وطواط، رشید الدین (1362)، حدایق السحر فی دقایق الشعر، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی، کتابخانۀ طهوری.

37. هادی، روح الله (1392)، آرایه‌های ادبی، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، سال سوم آموزش متوسطه، رشتۀ ادبیات و علوم انسانی.

38. هلالی جغتایی، بدر الدین (1368)، دیوان، به تصحصح سعید نفیسی، تهران: انتشارات سنایی.

39. همایی، جلال‌الدّین (1364)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد اوّل، تهران: توس، چاپ سوم.