بررسی ادبیات تعلیمی در هزار و یک شب

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 6، دوره 8، شماره 28، آبان 1397، صفحه 81-99   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

شکوفه محمدی رایگانی¹؛ محمد حکیم آذر^{* 2}؛ حسین خسروی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران

چکیده

ادبیات تعلیمی یکی از کهن‌ترین، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین گونه‌های ادبی است که در میان همۀ اقوام و ملل، نمودی چشمگیر و تعیین‌کننده دارد. شعر و نثر فارسی نیز از دیرباز، اهداف و مقاصد تعلیمی را در انواع گوناگون خود آزموده و متجلّی کرده است. در این میان، قصّه‌ها و حکایات؛ از جمله قصّه‌های عامیانه، سهمی بارز و محوری را در انتقال آموزه‌های متنوّع تعلیمی از آنِ خود کرده‌اند. این قصّه‌ها بخشی قابل توجّه از میراث روایی، ادبی، فرهنگی و جامعه‌شناسی هر قوم به شمار می‌روند. بررسی و تحلیل آموزه-های تعلیمی در حکایات عامیانه، گامی است راهگشا برای ورود به دنیای ذهنیّات، باور‌ها، عواطف و اخلاقیات مردمان یک ملّت. بر همین اساس پژوهش حاضر به بررسی و طبقه‌بندی آموزه‌های تعلیمی کتاب هزار و یک شب می‌پردازد. این پژوهش در دو بخش فضائل اخلاقی و رذایل اخلاقی انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که در حکایت‌های این کتاب، بیشترین بسامد مکارم اخلاقی مربوط به توصیۀ به سخاوت و بخشش، پشیمانی و اعتراف به اشتباه، حرمت قول و پیمان، راست‌گویی، مهمان‌نوازی، رازداری، صبر و شکیبایی و ... است و ذمائم اخلاقی چون؛ بدی و تاوان آن، خیانت، جهالت، نیرنگ و حیله‌گری، حسادت، دروغ، حرص و آز و ... نیز از بسامد بالایی برخوردارند.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ هزار و یک شب؛ ادبیات عامیانه؛ طسوجی

مراجع

1. قرآن کریم.
2. آمدی، عبدالواحد بن محمد، (1378)، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه و شرح هاشم رسولی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
3. ابراهیمی، شایسته، (1388)، «چاره­گری زنان در هزار و یک شب»، بهار ادب، سال دوم، شماره دوم، صص125-135.
4. ابن اشعث، محمد بن محمد، (بی­تا)، الجعفریات، تهران: مکتبه النینوی الحدیثه.
5. ابن شعبه، (1363)، تحف العقول عن آل الرسول، قم: چاپ علی اکبر غفاری.
6. الحانی، بنفشه، (1388)، جادو و جادوگری در هزار و یک شب، پایان­نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور مرکز شیراز.
7. انجوی شیرازی، ابوالقاسم، (1352)، تمثیل و مثل، تهران: امیرکبیر.
8. ایروین، رابرت، (1389)، تحلیلی از هزار و یک شب، ترجمۀ فریدون بدره­ای، تهران: فرزان، چاپ دوم.
9. باقری، مهری، (1382)، تاریخ زبان فارسی، تهران: نشر نو.
10. -------- ، (1379)، کتاب عشق و شعبده، پژوهشی در هزار و یک شب، تهران: مرکز.
11. ثمینی، نغمه، (1376)، «جنبه­های دراماتیک هزار و یک شب»، مجله هنر، شماره 34، صص 84-93.
12. جعفری، محمد تقی، (1377)، نهج­البلاغه، ترجمۀ جعفر شهیدی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
13. حسینی، مریم؛ قدرتی، حمیده، (1391)، روند قصّه­گویی شهرزاد در توالی قصّه­های هزار و یک شب، متن­شناسی ادب فارسی، سال چهارم، شمارۀ 1، صص 15-38.
14. حکیم­آذر، محمد، (1394)، «تحلیل محتوای نفثه­المصدور نسوی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هفتم، شماره 27، صص 115-142.
15. حلبی، علی اصغر، (1395)، تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی، تهران: پیام نور.
16. خراسانی، محبوبه؛ مزداپور، کتایون؛ ذنوبی، طیبه، (1389)، «تحلیل ساختاری مکر و حیله زنان در قصه­های هزار و یک شب»، پژوهش­های ادبی، شماره 29 و 30، صص 9-30.
17. داد، سیما، (1387)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ چهارم، تهران: مروارید.
18. دمشناس، ابراهیم، (1384)، «قصه­اندیشی ایرانی در هزار و یک شب، تحلیلی بر فصل آغازین هزار و یک شب»، کتاب ماه هنر، شماره 81 و 82، صص78 – 74.
19. رشتچی، مژگان، (1389)، «ادبیات داستانی کودکان و نقش آن در رشد تفکر»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، شماره دوم، صص 23-37.
20. رضی، هاشم، (1371)، آیین مهر میتراییسم، تهران: بهجت.
21. رنجبر، فروغ، (1393)، بررسی تقدیرباوری در هزار و یک شب، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه هرمزگان.
22. زرگر امینی، غزال، (1386)، «جاذبه و افسون هزار و یک شب»، مجله رودکی، شماره 16، صص 34-40.
23. زمانی، کریم، (1382)، میناگر عشق، تهران: نی.
24. ستاری، جلال، (1368)، افسون شهرزاد، پژوهشی در هزار افسون، تهران: توس.
25. --------، (1387)، مقدمه بر هزار و یک شب، تهران: مرکز.
26. شمیسا، سیروس، (1373)، انواع ادبی، تهران: فردوس.
27. طاووسی، محمود و ثمینی، نغمه، مهندس­پور، فرهاد، (1386)، «در جستجوی شهرزاد هزار و یک شب»، پژوهش­های ادبی، شمارۀ 15، صص63 – 80.
28. قطب­الدین شیرازی، محمود بن مسعود، (1369)، دره­التاج، تصحیح ماهدخت بانو همایی، تهران: علمی و فرهنگی.
29. کاشفی، عزالدین محمود، (1383)، مصباح­الهدایه و مفتاح­الکفایه، تصحیح عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی، تهران: زوار.
30. گوردین، ویلفرد؛ ویلینگام، جان؛ لیبر، ارل و لی، مورگان، (1377)، راهنمای رویکردهای نقد ادبی، ترجمۀ زهرا مهین­خواه، تهران: اطلاعات.
31. لبثی واسطی، علی بن محمد، (1387)، عیون­الحکم و الواعظ، قم: موسسه البعثه.
32. محجوب، محمدجعفر، (1334)، «داستان­های عامیانه فارسی: الف لیله و لیله»، سخن، سال 6، شماره 9.
33. مشرف، مریم، (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: زوار.
34. مکتبی­فرد، لیلا و دیگران، (1389)، «بررسی مهارت­های تفکر انتقادی در داستان­های کودکان و نوجوانان»، مطالعات ادبیات کودک، شماره دوم، صص 157- 193.
35. ممتحن، مهدی؛ محمدیف گردآفرین، (1395)، «بررسی تجلی و حضور مضامین دینی در ادبیات فارسی پیش از قرن هفتم»، فصلنامه ادبیات دینی، سال اول، شمارۀ دوم، صص105-124.
36. هزار و یک شب، (1387)، ترجمۀ عبداللطیف طسوجی تبریزی، ویراستاری میترا مهرآبادی، تهران: دنیای کتاب، چاپ دوم.