بررسی فقهی و حقوقی عاقله

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 1، دوره 2، شماره 7، آبان 1390، صفحه 9-26   

نویسنده

روح الله افضلی

چکیده

یکی از مباحث قابل توجه در حقوق اسلامی، مسئله عاقله و مسئولیت آن در پرداخت دیه است. عاقله از ماده عقل به معنای منع و بازداشتن است و در اصطلاح به افرادی می‌گویند که بار پرداخت  دیه را به جای جانی بر عهده می‌گیرند و این افراد بستگان ذکور نسبی پدر و مادری، یا پدری به ترتیب طبقات ارث به طوری که همه کسانی که حین الفوت می‌تواند ارث ببرند به صورت مساوی عهده دار پرداخت دیه خواهند بود.
ضمان یا مسئولیت عاقله مبتنی بر قرارداد اجتماعی بین افراد قوم در جامعه سنتی پیش از اسلام به شمار می‌رفت که در زمان خود از پشتوانه حقوقی برخوردار بود و پس از اسلام هم مورد امضای شارع قرار گرفته است.
موضوع مسئولت عاقله در قتل و جنایات خطایی مطرح است و عاقله باید واجد صفاتی از جمله ذکورت، عقل، بلوغ و قدرت در پرداخت دیه باشد، برای اینکه عاقله را مسئول پرداخت دیه دانست باید شرایطی رعایت شود از جمله، خطایی بودن جنایت، ثبوت با بینه و جنایت عضو به اندازه موضحه و یا بیشتر از آن باشد و دیه به خاطر ضرر بدنی بر شخص آزاد واجب شده باشد.
ضمان عاقله حکمی تکلیفی می‌باشد نه وضعی، بدین معنا که پرداخت دیه ابتدا بر جانی است و مسئول و بدهکار اصلی جانی می‌باشد و عاقله از سوی جانی دین او را می‌پردازد و در صورت عجز و ناتوانی عاقله از پرداخت دیه، چیزی بر ذمه او نیست و ضامن حقیقی خود جانی است.

کلیدواژه‌ها

عاقله؛ عصبه؛ ضامن جریره؛ دیه؛ مسئولیت؛ قتل؛ جنایت؛ خطا

مراجع

 

1-    قرآن کریم.

 2- بهجت، محمد تقی جامع المسائل، بی تا، انتشارات دفتر آیت الله بهجت، قم.

3-جبعی عاملی، زین الدین، الروضه البهیه شرح اللمعه الدمشقیه، بی تا، دار العالم الاسلامی، بیروت.

4-جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینو لوژی حقوق، 1368، گنج دانش.

5-جزری، ابن اثیر، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر،1367-انتشارات موسسه اسماعلیان.

6-حر عاملی، محمدبن حسن، و سائل الشیعه، بی تا، دار احیا التراثالعربی، بیروت.

7-حلی، ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی،1411، انتشارات جامعه مدزسین قم.

8- رحمدل، منصور، ضمان عاقله از دیدگاه فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی، بهار 83، نشریه دادگستری شماره 14

9-زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی (دیات) 0138، انتشارات ققنوس.

10-شامبیاتی، هوشنگ، حقوق جزای عمومی،1388، انتشارات مجد.

11-شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، بی تا، مکتبه المرتضوی تهران.

12-شیخ طوسی، محمد بن حسن، التهذیب،1365، دارالکتاب الاسلامیه، تهران.

13-طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل،1412، دار الهادی بیروت.

14-طریحی، فخر الدین مجمع البحرین، بی تا، مکتبه المرتضویه.

 15-عوض احمد، ادریس، دیه، ترجمه دکتر فیض 1377، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

16-گرجی، ابوالقاسم، دیات،1380، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

17-محقق حلی، جعفر، شرایع الا سلام فی المسائل الحلال و الحرام،1362 دانشگاه تهران.

18-محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه (بخش مدنی) 1366 وزارت ارشاد اسلامی.

19-مجلسی، محمد باقر، رساله حقوق، تنظیم و تصحیح محمد جواد ذهنی تهرانی 1378، انتشارات پیام حق.

20-مرعشی شوشتری، دید گاه‌های نو در حقوق کیفری اسلامی 1376 نشر میزان.

21-نجفی، محمد حسن، جواهر الکلم،1404، انتشارات مکتبه اسلامیه، تهران.