آموزه‌های زهدی و اخلاقی در شعر قرن چهارم با تکیه بر اشعار کسایی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 6، شماره 24، اسفند 1393، صفحه 149-172   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

چکیده

سابقة‌ ادبیات تعلیمی و پرداختن به شعر و نثر اخلاقی و حِکمی، به ایران دورة باستان و آثاری نظیر تعلیمات اخلاقی آیین زدتشت و اوستا برمی‌گردد. در عهد ساسانی، اندرزنامه‌هایی برای تبلیغ آموزه‌های اخلاقی نگاشته ‌شد. در دورة‌ اسلامی هم از سوی دانشمندان و ادیبانی نظیر ابن مقفع و مؤلف دینکرد، مباحثی از تعلیمات اخلاقی بیان‌‌ گردیده ‌است. همچنین در سروده‌های شاعران قرن سوم؛ یعنی پیشگامان شعر فارسی نیز کم و بیش نشانه‌های از ادب تعلیمی دیده ‌می‌شود. با آغاز واقعی شکل‌گیری شعر فارسی (قرن چهارم)، تعلیمات اخلاقی و توجه به آموزه‌های حکمی و زهدی و نصایح در شعر شاعران و گویندگان مشهور این دوره همچون رودکی، شهید بلخی، ابوشکور بلخی، فردوسی و کسایی راه‌ یافت. در این میان سهم کسایی به ‌عنوان نخستین شاعر شعر زهدی، از همه بیشتر است. او همواره از آموزه‌ها و تجربه‌های اخلاقی و زهدی خود برای ارشاد و هدایت خلق سخن گفته است. محور اصلی تفکر همه شاعران ادبِ اخلاقی، ترک دلبستگی به دنیاست. دلبستگی که منشأ همة‌ آفات و زشتی‌های اخلاقی به ‌شمار می‌رود. گفتنی است که در میان مباحث اخلاقی و زهدی در ادوار یاد شده به خصوص تا قرن چهارم، اخلاقیات در مرتبة اول و زهدیات در مرتبة دوم قرار دارد و این نشان از آن دارد که تا قرن چهارم هنوز نگرش زاهدانة صِرف و دنیاگریزی محض و رهبانیت, نظیر آنچه در سروده‌های زاهدان صدر اسلام و ناصرخسرو می بینیم، وجود ندارد. البته این به منزلة نبود اخلاقیات اسلامی نیست. از قرن چهارم به بعد، به تدریج تعلیمات دینی و زهدی شروع‌ می‌شود و شاعران کم و بیش در سروده‌هایشان به آموزه‌های اخلاقی با رنگ دینی اشاره ‌می‌کنند که نمونة واضح آن سروده‌های کسایی است.
در این مقاله سعی شده تا ضمن آوردن نمونه‌هایی از آثار اخلاقی هر دوره، نوع تعلیمات اخلاقی صرف و اسلامی و میزان بسامد فضایل و رذایل اخلاقی ابتدا در ادبیات دورة باستان و عهد ساسانی، سپس سه قرن اول هجری و در نهایت در شعر شاعران قرن چهارم به ‌خصوص ابوشکور بلخی و کسایی بیان ‌شود.

کلیدواژه‌ها

زهد؛ اخلاقیات؛ شعر قرن چهارم؛ کسایی

مراجع