ساختار طبقاتی جامعه­ ی ایران و روند تحولات آن فاصله سال­های ۱۳۳۵ الی ۱۳۹۰

مطالعات جامعه شناختی شهری

مقاله 3، دوره 4، شماره 13، اسفند 1393، صفحه 55-82   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

چکیده

جمعیت ده سال به بالای جامعه‌ی ما در طول سال‌های دهه‌ی ۱۳۳۰ تاکنون نزدیک به پنج برابر شده؛ در همین مدت تعداد شاغلان کشور کمتر از سه ‌و ‌نیم برابر شده است. نسبت جمعیت شاغل به جمعیت ده سال به ‌بالای کشور شاخص دیگری است که هرچه به عدد یک نزدیک‌تر شود، نشانگر سلامت ساختار اقتصادی جامعه است، و برعکس. این مقیاس در فاصله‌ سال‌های ۱۳۳۵ الی ۱۳۵۵ هرچه بیشتر از عدد «یک» دور شد و از ۴۶/۰ به ۳۳/۰ تنزل یافت. این شاخص در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۰ با فراز و فرود مواجه شد؛ اما در نهایت با کمی کاهش به ۳۲/۰ رسید. شکاف عظیم، درازمدت و تا حدی فزاینده میان افراد شاغل و شاغلان بالقوه، نشانگر بیماری مزمن و ساختاری اقتصادی است؛ وضعیتی که برای همه‌ی طبقات اجتماعی و بخصوص طبقات فرودست جامعه موجب خسران است. ما به ‌ازای طبقاتی چنین روندی در عدم تناسب رشد طبقات مختلف اجتماعی بازتاب می‌یابد. جامعه‌ی ما در این سال‌ها پس از پشت سر گذاردن مرحله‌ی معیشتی تولید در دوره‌ی قبلی تاریخی خود، در حال قوام‌دهی مراحل مختلف مناسبات کالایی و سرمایه‌دارانه بوده است. شرایطی که ‌باید در آن دو طبقه‌ی اصلی و برسازنده‌ی این مناسبات (طبقه‌ی سرمایـه‌دار و طبقه کارگـر) هرچه بیشتـر تقـویت می‌شدند و در مقابل طبقه‌ی خرده‌بورژوازی تحلیل می‌رفت. ولی روند امور برخلاف انتظار پیش رفـت. در جوامـع پیشرفته نیز روند عمومی در طول زمان به سمت کاهش تعداد طبقه‌ی سرمایه‌دار و طبقه‌ی کارگر بوده است؛ اما جوامع مذکور با استفاده از انقلاب فن‌آورانه، عقلایی کردن هرچه بیشتر سازمان کار و بالا بردن بازدهی نیروی کار به تدریج با بالا بردن رفاه در جامعه به این جایگاه ارتقا یافته‌اند. اما جامعه ما عمدتاً به سبب وجود درآمدهای نفتی و تکیه بر کالاهای وارداتی، با آهنگی سریع به قعر چنین مرتبه‌ای سقوط کرده است. قشر مهمی از طبقه‌ی خرده‌بورژوازی، بزرگترین طبقه‌ی جامعه ما، غیر مولد بوده و مشغول رتق و فتق توزیع کالاهای مصرفی وارداتی است. وضعیتی که با قشر مهم دیگر این طبقه، قشر خرده‌بورژوای تولید کننده، در تضاد است. شکل‌گیری و قوام‌یابی قشر سرمایه‌دار رانتی، معضل دیگر نظام طبقاتی در جامعه‌ی ماست. در این نوشته به دگرگونی ساختار طبقاتی جامعه‌مان و قشربندی درونی طبقات آن در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۰ پرداخته شده تا الگوی تحول طبقات و آسیب‌های مزمن آن مشخص شود.

کلیدواژه‌ها

ساختار طبقاتی؛ طبقه­ی سرمایه­ دار؛ طبقه­ ی کارگر؛ طبقه­ ی خرده­ بورژوا؛ طبقه­ ی متوسط