بررسی و تحلیل اسطوره هبوط در متون منثور عرفانی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 8، دوره 9، شماره 33، اردیبهشت 1394، صفحه 145-161   

نویسندگان

مصطفی گرجی¹؛ عفت نادری نژاد²

¹دانشیار دانشگاه پیام نور و پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی

²مدرس دانشگاه پیام نور.

چکیده

متون فارسی عرفانی، به‌ویژه متون متقدم منثور قرن پنجم و ششم به دلایل و عوامل گوناگون، بستری فراهم کرده‌اند که اسطوره گناه و هبوط آدم(ص) در کنار مؤلفه‌هایی چون اختیار و اراده انسان، آگاهی و معرفت، آزادی و جبر، بیش‌ترین بسامد را داشته باشد. در این مقاله، نویسنده ضمن بررسی مفهوم گناه و هبوط در چهار حوزه «اصل واقعه هبوط»، «امکان هبوط»، «اهداف هبوط» و «نتایج هبوط»، مهم‌ترین اشتراکات و افتراقات اندیشه عارفانی چون احمد غزالی، عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی را ضمن تطبیق، بررسی و تحلیل کرده است. حاصل سخن اینکه، در مجموعه متون منثور فارسی عرفانی به‌ویژه در دستگاه فکری عارفان یاد شده، مفهوم هبوط و گناه با توجه به ارکان چهارگانه آن، با رنگ و بویی اسطوره‌ای و نمادین بازتاب یافته است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ هبوط؛ گناه؛ احمد غزالی؛ عین‌القضاه همدانی؛ روزبهان بقلی

مراجع

بقلی شیرازی، روزبهان. 1360، شرح شطحیات، هنری کربن، چ اول، تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه.

بقلی شیرازی، روزبهان. 1383، عبهر العاشقین، هنری کربن، چ چهارم، تهران: منوچهری.

بقلی شیرازی، روزبهان. 1388، عرایس‌البیان فی حقایق‌القرآن، علی بابایی، چ اول، تهران: مولی.

غزالی، احمد. 1368، سوانح، هلموت ریتر، چ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

غزالی، احمد. 1370، مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، احمد مجاهد، اول، تهران: دانشگاه تهران.

غزالی، احمد. 1376، مجالس(تقریرات احمد غزالی)، احمد مجاهد، چ اول، تهران: دانشگاه تهران.

همدانی، عین القضات. 1377، رساله لوایح، رحیم فرمنش، چ اول، تهران: منوچهری.

همدانی، عین القضات. 1377، نامه‌های عین‌القضات همدانی، ج 1و 2و 3، علینقی منزوی، چ اول، تهران: اساطیر.

همدانی، عین القضات. 1378، شکوی‌الغریب(دفاعیات و گزیده حقایق عین‌ القضات همدانی)، ترجمه دو رسالة شکوی‌ الغریب و زبدة ‌الحقایق، قاسم انصاری، چ اول، تهران: انتشارات منوچهری.

همدانی، عین القضات. 1379، زبدة ‌الحقایق، عفیف عسیران، چ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

همدانی، عین القضات. 1386، تمهیدات، عفیف عسیران، چ هفتم، تهران: منوچهری.

 

پایان‌نامه‌ها

باقری، معصومه. 1381، «بررسی هبوط آدم در ادبیات عرفانی منتخب نظم و نثر فارسی»، پایان‌نامه ارشد، دانشگاه بوعلی سینا،.

بهمنی، فرانک. 1379، «گناه مانع معرفت»، پایان‌نامه ارشد، دانشگاه قم.

حسنی جلیلیان، محمدرضا. 1385، «هبوط و جلوه‌های آن در ادب عرفانی فارسی(تا عصر حافظ)»، رساله دکتری، دانشگاه شهید بهشتی.

دیلم، نعمت الله. 1385، «هبوط و جلوه‌های آن در متون عرفانی ادب فارسی»، پایان‌نامه ارشد، دانشگاه علوم انسانی و اجتماعی مازندران.

زارع پور، اسماعیل. بی‌تا، «گناه نخستین هبوط حضرت آدم^(ع) در تورات، انجیل و قرآن و عرفان اسلامی»، پایان‌نامه.

صالحی، مجید. 1383، «تحلیل داستان آدم در قرآن»، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس قم.

فروزانفر، عبدالله. 1377، «داستان آدم^(ع) در قرآن و تورات»، پایان‌نامه، دانشگاه تربیت مدرس.