بررسی تطبیقی عناصر داستان سمرقند در مقامات حریری و مقامات حمیدی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 1، دوره 10، شماره 38، شهریور 1395، صفحه 9-30   

نویسندگان

محمدرضا نجاریان¹؛ زهرا کریم‌زاده شوشتری‌نژاد²؛ شیما فرجی‌فر³

¹عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد، یزد، ایران(دانشیار).

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد، یزد، ایران.

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اراک، اراک، ایران.

چکیده

«مقامات حریری» و «مقامات حمیدی» از جمله کتاب‌های نثر فنی و متکلف در دو زبان عربی و فارسی هستند که در این پژوهش «داستان سمرقندیّه» در هر دو اثر، از جهت ویژگی‌های داستان‌پردازی، چون پی‌رنگ، ساختار، بُن‌مایه، زاویه دید، صدا، زمان و مکان، توصیف، لحن، گفت‌وگو، شخصیت‌پردازی و درون‌مایه، مورد بررسی قرار گرفته و وجوه اشتراک و افتراق این داستان‌ها بیان شده است. داستان سمرقند در «مقامات حریری» درباره پیرِ رندی است که در روز، به وعظ مردم می‌پردازد و در پی جلب وجهه مذهبی در میان مردم است اما هنگام شب، تمام آنچه در روز، جماعت را بدان می‌خوانده نقض می‌کند. در داستان سمرقندِ «مقامات حریری» نیز پیری رند را مشاهده می‌کنیم که ابتدا از خسّت مردم سمرقند به تندی سخن می‌گوید ولی به مصلحت وقت، تغییر رویّه داده، به ستایش سمرقند و اهالی آن می‌پردازد. شباهت‌هایی که بین این دو مقامه وجود دارد بیانگر آن است که قاضی حمیدالدین در تألیف اثرش، به کتاب فاخر «مقامات حریری» نظر داشته و از آن به طرق مختلف بهره گرفته است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تطبیقی؛ عناصر داستان؛ داستان سمرقند؛ مقامات حریری؛ مقامات حمیدی

مراجع

قرآن کریم.

ابراهیم مصطفی والآخرون. 1358ش، المعجم الوسیط، ج اول، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

ابراهیمی حریری، فارس. 1341ش، مقامه‌نویسی در ادب فارسی، تهران: دانشگاه تهران.

ابن منظور. 1408ق، لسان العرب، چ اول، لبنان: دار إحیاء التّراث العربی.

اسکولز، رابرت. 1379ش، درآمدی بر ساخـتارگرایی در ادبیات، ترجــمه فرزانه طاهری، تهران: آگاه.

پادشاه، محمّد. 1363ش، فرهنگ آنندراج، چ دوم، تهران: کتابفروشی خیام.

حریری، قاسم بن علی. بی‌تا، شرح مقامات حریری، بیروت: دار الفکر.

حمید الدّین بلخی(حمیدی)، عمر بن محمود. 1394ش، مقامات، تصحیح رضا انزابی نژاد، چ چهارم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

فاخوری، حنّا. بی‌تا، تاریخ ادبیّات عربی، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران: انتشارات توس.

دهخدا، علی اکبر. 1377ش، لغتنامه دهخدا، چ دوم از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران.

رستگار فسایی، منصور. 1380ش، انواع نثر فارسی، چ اوّل، تهران: سمت.

رواقی، محمّد. 1365ش، ترجمه فارسی مقامات حریری، تهران: گلشن.

صفا، ذبیح الله. 1363ش، تاریخ ادبیّات در ایران، ج 2، چ ششم، تهران: فردوس.

شریشی، ابوالعبّاس. 1299ق، شرح مقامات الحریری البصری، چ دوم، بیروت: المکتبة الشعبیة.

عبدالجلیل، ج. م. 1363ش. تاریخ ادبیّات عرب، ترجــمه آذرتاش آذرنوش، چ اوّل، تــهران: امیــرکبیر.

گلشاهی، طواق گلدی. 1389ش، ترجمه مقامات الحریری، تهران: امیرکبیر.

معین، محمّد. 1375ش، فرهنگ فارسی، چ نهم، تهران: امیرکبیر.

میرصادقی، جمال. 1376ش، عناصر داستان، چ سوم، تهران: سخن.

میرصادقی، میمنت. 1388ش، واژه‌نامه هنر داستان‌نویسی، چ اوّل، تهران: کتاب مهناز.

نایت، دیمون. 1388ش، داستان‌نویسی نوین، ترجمه مهدی فاتــحی، چ دوم، تــهران: نشــر چشــمه.

نجّاریان، محمّدرضا. 1392ش، شرح دشواری‌های مقامات حریری، چ اوّل، یزد: دانشگاه یزد.

نظامی عروضی سمرقندی. 1369ش، چهار مقاله، به کوشش محمّد معین، تهران: امیرکبیر.

یونسی، ابراهیم. 1372ش، هنر داستان‌نویسی، تهران: نگاه.

مقالات

آذر، شکوفه. 1376ش، «لحن»، فرهنگ‌نامه ادبی فارسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 1210 ـ 1211.

پارسا نسب، محمّد. 1388ش، «بُن‌مایه، تعاریف، گونه‌ها، کارکردها و...»، نقد ادبی، سال دوم، شماره 5، صص 7 ـ 40.

تقوی، محمّد و الهام دهقان. 1388ش، «موتیف چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟»، نقد ادبی، سال دوم، شماره 8. صص 7 ـ 31.