نقش علوم قرآن در توجیه اعراب قرآن

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 2، دوره 7، شماره 27، آذر 1395، صفحه 33-54   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

قاسم بستانی¹؛ نصره باجی²

¹عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران(دانشیار).

²کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

اعراب قرآنی و تجزیه و تحلیل این متن مقدس بر اساس قواعد عربی یکی از کهن‌ترین علوم اسلامی قرآنی است. از سویی دیگر، به اسبابی، گاهی بر یک یا چند لفظ عبارت قرآنی، اعراب‌های مختلفی ذکر شده که به توجیه صحت این اعراب‌ها یا نقد و بررسی صحت و سقم آن‌ها نیازمند می‌شود و از جمله مهم‌ترین مستندات و منابع توجیه این اعراب‌ها، علوم قرآنی(علوم مأخوذ از قرآن کریم) است. اما علم توجیه اعراب چیست؟ و علومی که کم و بیش در توجیه اعراب قرآن استفاده شده و نحوه این استفاده کدام‌اند؟ در این مقاله به روش کتابخانه‌ای در ابتدا و اختصاراً به مفهوم‌شناسی علوم قرآن و مفهوم‌شناسی علم توجیه اعراب پرداخته و سپس علوم قرآنی مورد استناد در توجیه اعراب قرآنی، شامل رسم الخط مصحف، شأن نزول، احادیث تفسیری، قراءات و بالأخره تفسیر و معنا و ذکر نمونه‌هایی از این کاربرد ذیل هر علمی، پرداخته و تلاش می‌شود به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که علوم قرآن، چگونه مفسّران و نحویان را برای توجیه اعراب قرآن یاری ساخته و چگونه این توجیه‌ها، قرآن از شبهه عدم فصاحت دور ساخته است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ صرف و نحو؛ تفسیر نبوی؛ اسباب نزول؛ قراءات

مراجع

قرآن کریم.

ابن الانباری، عبد الرحمن ابن محمد. 1362ش، البیان فی غریب اعراب القرآن، تحقیق طه عبدالحمید، قم: انتشارات الهجره.

ابن الجزری، محمد بن محمد. بی تا، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد الضباع، مصر: نشر المکتبة التجاریة الکبری.

ابن خالویه، حسین بن أحمد. 1401ق، الحجة فی القراءات السبع، تحقیق عبد العال سالم مکرم، چاپ چهارم، بیروت: دار الشروق.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 1405ق، لسان العرب، قم: نشر ادب حوزه.

ابو حیان، محمد بن یوسف.1420ق، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت: دار الفکر.

أبو زرعه، عبدالرحمن بن محمد بن زنجله. 1402ق، حجة القراءات، تحقیق سعید افغانی، بیروت: مؤسسة الرسالة.

أبوعلی فارسی، حسن بن عبدالغفار. 1413ق، الحجة للقراء السبعة،‌ تحقیق بدرالدین قهوجی- بشیر جویجاتی، مراجعه عبدالعزیز رباح، چاپ دوم، دمشق: دار المأمون للتراث.

اقبال، ابراهیم. بی تا، فرهنگنامه علوم قرآن، بی‌جا: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

آملی، محمد بن محمود. 1381ش، نفائس الفنون فی عرائس العیون، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیه.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق، أنوار التنزیل وأسرار التأویل، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

حسنین صبره، محمد. 2008م، تعدد التوجیه النحوی(مواضعه، أسبابه، نتائجه)، چاپ اول، قاهره: دار غریب.

حکیمی، محمدرضا. بی تا، دانش مسلمین، بی جا: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن‏، تحقیق صفوان عدنان داوودی، چاپ اول، بیروت: دار القلم- دمشق‏: الدار الشامیة.

رجبی، محمود. ١٣٨٣ ش، روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

زرقانی، محمد عبد العظیم. بی تا، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

زمخشری، محمود. 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.

زیدان، جرجی. بی تا، تاریخ آداب اللغة العربیة، بی‌جا: دار الهلال.

سعیدی روشن، محمد باقر. 1376ش، اسباب یا زمینه‌های نزول آیات قرآن، بی جا: انتشارات یمین.

سمین حلبی، أحمد بن یوسف. 1406ق، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، تحقیق أحمد محمد الخراط، دمشق: دار القلم.

سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر. 1394ق، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

سیبویه، عمرو بن عثمان. بی تا، الکتاب، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چاپ اول، بیروت: دار الجیل.

صبحی، صالح. 1372ش، مباحث فی علوم القرآن، قم: منشورات الرضی. 

صفا، ذبیح الله. 1378ش، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، تهران: فردوس.

طباطبایی، محمد حسین. 1388ش، قرآن در اسلام، قم: مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).

عکبری، عبد الله بن حسین. 1399ق، املاء ما من به الرحمن، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.

فخر الدین رازی، محمد بن عمر.1420ق، مفاتیح الغیب، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

قرطبی، محمد بن احمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن، چاپ اول، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

کمالی دزفولی، علی.1370ش، شناخت قرآن، تهران: اسوه.

کاشانی، ملا فتح الله. 1336ش، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی.

مدرس، محمد علی. ١٣۶٩ش،  ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، تهران: کتابفروشی خیام.

مروتی، سهراب.1381ش، پژوهشی پیرامون تاریخ تفسیر قرآن کریم(سده نخست هجری)، چاپ دوم، ایلام: انتشارات گویش.

معرفت، محمد هادی.1381ش، علوم قرآنی، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.

مکی، ابن أبی طالب قیسی. 1362ش، مشکل اعراب القرآن، تحقیق یاسین محمد السواس، چاپ دوم، تهران: نور.

واحدی، علی بن احمد. 1411ق، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.

 

مقالات

ابن أبی مریم فارسی، نصر بن علی. 1408ق، «الموضح فی جودة القراءات وعللها»، پایان‌نامه دکترا، تحقیق کبیسی، عمر حمدان، عربستان، جامعة أمّ القری.

بابایی، علی اکبر و حاصلی ایرانشاهی، رحیم. 1394ش، «بررسی اعتبار سبب نزول و سیاق و تعامل و تعارض این دو در تفسیر»، مجله آموزه‌های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 21، صص26-3.

بستانی، قاسم و باجی، نصره. 1393ش، «گونه‌شناسی توجیه اعراب در قرآن کریم»، دو فصلنامه علمی‌ پژوهشی پژوهش‌های زبانشناختی قرآن، دانشگاه اصفهان، سال سوم، شماره2، صص116-91.

حمامی، وحیده. 1389ش، «جایگاه تفسیر آیات الاحکام در علم تفسیر»، فصلنامه بینات، سال17، شماره67، صص56-40.

خولی، عبدالله. 1997م، «قواعد التوجیه فی النحو العربی»، رساله دکتری، دانشگاه قاهره، دانشکده دار العلوم.

شمری، احمد نزال غازی.1430ق، «قواعـد التوجیــه عنـد ابن الأنبـاری»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قاهره، دانشکده دار العلوم.

نکونام، جعفر و جوانمردزاده، زکیه. 1394ش، «نیاز به تفسیر روایی: ذاتی یا عرضی»، دوفصلنامه علمی پژوهشی پژوهش نامه قرآن و حدیث، شماره 16، صص146-127.