تاریخ‌گذاری سوره‌ عادیات

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 3، دوره 7، شماره 27، آذر 1395، صفحه 55-78   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین جدی¹؛ ابراهیم اقبال²

¹دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، تهران، ایران.

²عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، تهران، ایران(دانشیار).

چکیده

تاریخ‌گذاری سوره‌های قرآن کریم در شناخت درست آن‌ها و برگزیدن اقوال و آراء صحیح و ردّ سخنان ناصواب، بس مؤثر است. این امر خود بر شناختی دیگر استوار است که آن تعیین مکی یا مدنی بودن یک سوره است. علم مکی و مدنی، بسیاری از سوره‌های قرآن را بدون اختلاف مکی برمی‌شمرد و تعدادی کم‌تری را بدون هیچ سخن دگرسان، مدنی می‌داند ولی در خصوص اندک سوره‌هایی، اختلاف در مکی یا مدنی بودن را نشان می‌دهد. سوره عادیات، در دسته سوم قرار دارد. به همین جهت تاریخ‌گذاری این سوره، از یک‌ سو با دشواری و از سویی دیگر با ضرورت همراه شده است. بررسی سندی و متنی روایات و دقت در طریق شناختِ قیاسی، مدنی بودن عادیات را اثبات می‌کند. مدنی محسوب شدن این سوره، هم به اختلاف اقوال و آراء پایان می‌دهد، هم به مردود ساختن موارد ناصواب می‌انجامد، هم به برگزیدن مطالب درست کمک می‌کند، هم تاریخ‌گذاری سوره را ممکن می‌سازد و به فرجام نیز یکی از فضایل حضرت علی(ع) را نمایان می‌کند.

کلیدواژه‌ها

تاریخ‌گذاری؛ مکی و مدنی؛ عادیات؛ روایات ترتیب؛ اسباب نزول؛ ضوابط و خصائص

مراجع

[1] قرآن کریم.

[2] ابن اثیر، جزری. 1385ق، الکامل فی التاریخ‏، جلد2، بیروت: دار صادر.

[3] ابن درید، محمد بن حسن. 1988م‏،‏ جمهرة اللغة‏، جلد2، بیروت: دار العلم للملایین. ‏

[4] ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی. 1379ق‏، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، جلد6، قم‏: نشر علامه.

[5] ابن ضریس بجلی، ابو عبد الله بن ایوب. 1408ق، فضائل القرآن وما أنزل من القرآن بمکة وما أنزل بالمدینة، دمشق‏: دار الفکر.

[6] ابن طاووس، علی بن موسی. بی تا،‏ سعد السعود للنفوس منضود، قم‏: دار الذخائر.

[7] ابن طاووس، علی بن موسی. 1376ش،‏ إقبالالأعمالالحسنة، جلد3، تهران‏‏: دفتر تبلیغات اسلامی.

[8] ابن فارس، احمد‏.‏ 1404ق، معجم مقاییس اللغه، جلد3، قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی.

[9] ابن مشهدی، محمد بن جعفر. 1419ق‏، المزار الکبیر، قم‏: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

[10] ابن ندیم، أبو الفرج بن معتزلی شیعی. 1417ق، الفهرست، جلد1، چاپ دوم، بیروت: دار المعرفة.

[11] ابن هائم شهاب الدین، احمد بن محمد. 1423ق، التبیان فی تفسیر غریب القرآن، جلد1، بیروت: دار الغرب الإسلامی.

[12] ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. 1408ق، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، جلد20، مشهد: آستان قدس رضوی.

[13] اربلی، علی بن عیسی. 1381ق، کشفالغمةفیمعرفةالأئمة، تبریز: بنی هاشم.

[14] استرآبادی، علی. 1409ق‏، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم‏: مؤسسة النشر الإسلامی‏.

[15] اقبال، ابراهیم. 1393ش، شناخت مکی و مدنی، تهران: چاپ و نشر بین الملل.

[16] آلوسی، محمود. 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، جلد15، بیروت: دار الکتب العلمیه.

[17] بحرانی، سید هاشم. 1416ق، البرهان فی تفسیر القرآن، جلد1، تهران: بنیاد بعثت.

[18] برقی، احمد بن محمد بن خالد. 1371ش، المحاسن‏، چاپ دوم، قم‏: دار الکتب الإسلامیة.

[19] بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق، أنوار التنزیل وأسرار التأویل، جلد5، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

[20] جوادی آملی، عبدالله. 1389ش، نزاهت قرآن از تحریف، چاپ چهارم، قم: نشر اسراء.

[21] حجتی، محمد باقر. 1389ش، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، چاپ بیست و هشتم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

[22] حرّ عاملی، محمد بن حسن‏. 1409ق، وسائل الشیعة، جلد27، قم‏: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.

[23] حسین احمد، عبدالرزاق.1420ق، المکی والمدنی فی القرآن الکریم، قاهرة: دار إبن عفان.

[24] حمیری، عبد الله بن جعفر. 1413ق، قرب الإسناد، قم‏‏: مؤسسة آل البیت(ع).

[25] حنبلی، عبد بن محمد العکری. 1406ق، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، تحقیق عبدالقادر الأرنؤوط، دمشق: دار بن کثیر

[26] حیدری فر، مجید. 1391ش، مهندسی فهم و تفسیر قرآن، قم: بوستان کتاب.

[27] خوش منش، ابوالفضل. 1390ش، حمل قرآن: پژوهشی در روش‌شناسی تعلیم و تحفیظ قرآن مجید، چاپ سوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

[28] دخیل، علی بن محمد علی. 1422ق، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، جلد3، چاپ دوم، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.

[29] درویش، محی الدین. ‏‏1415ق، اعراب القرآن وبیانه، جلد10، چاپ چهارم، سوریه‏: دار الارشاد.

[30] دیلمی، حسن بن محمد. 1412ق، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم: شریف رضی.

[31] ذهبی، شمس الدین بن عثمان. 1407ق، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام،تحقیق عمر عبد السلام تدمری، لبنان: دار الکتاب العربی.

[32] راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت‏: دار القلم‏.

[33] رامیار، محمود. 1369ش، تاریخ قرآن، چاپ سوم، تهران‏: امیرکبیر.

[34] زرقانی، عبد العظیم. بی تا، مناهل العرفان فی علوم القرآن‏، دار احیاء التراث العربی.

[35] زرکشی، محمد بن عبد الله. 1410ق، البرهان فی علوم القرآن، بیروت‏: دار المعرفة.

[36] زمخشری، محمود. 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، جلد4، چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی.

[37] سبحانی تبریزی، جعفر. 1421ق، مفاهیم القرآن‏، چاپ چهارم، قم: ‏مؤسسه الامام الصادق(ع).

[38] سبحانی تبریزی، جعفر. 1385ش، فروغ ابدیت؛ تجزیه و تحلیل کاملی از زندگی پیامبر اکرم(ص)، چاپ بیست و یکم‏، قم: بوستان کتاب.‏

[39] سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد. بی تا، بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.

[40] سیوطی، جلال الدین. 1404ق، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، جلد8، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.

[41] سیوطی، جلال الدین. 1416ق، تفسیر الجلالین، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات.

[42] سیوطی، جلال الدین. 1421ق، الإتقان فی علوم القرآن‏، جلد1، چاپ دوم، بیروت‏: دار الکتاب العربی.

[43] شاذلی، سید بن قطب بن ابراهیم. 1412ق، فی ظلال القرآن، جلد6، چاپ هفدهم، قاهره: دار الشروق.

[44] شافعی، علی بن عبد الله. 1995م، تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الأماثل، تحقیق محب الدین بن غرامة العمری، بیروت: دار الفکر.

[45] شایع، محمد بن عبدالرحمن. 1418ق، المکی والمدنی فی القرآن الکریم، الریاض.

[46] شریعتی، محمدتقی. بی تا، تفسیر نوین، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.

[47] شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم. 1386ش، مفاتیح الاسرار ومصابیح الأبرار، میراث مکتوب.

[48] صافی، محمود بن عبدالرحیم. 1418ق، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت: دار الرشید مؤسسة الإیمان.

[49] صالح‏، صبحی. 1372ش، مباحث فی علوم القرآن‏، چاپ پنجم، قم‏: منشورات الرضی.

[50] صدوق، محمد بن علی بن بابویه. 1376ش،‏ الأمالی، چاپ ششم‏، تهران‏: کتابچی.

[51] صدوق، محمد بن علی بن بابویه. 1406ق، ثواب الأعمال وعقاب الأعمال، چاپ دوم، قم‏: دار الشریف الرضی للنشر.

[52] طالقانی، محمود. 1362ش، پرتوی از قرآن، جلد4، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی انتشار.

[53] طباطبایی، سید محمدحسین. 1353ش، قرآن در اسلام، چاپ دوم، تهران‏: دار الکتب الاسلامیه.‏

[54] طباطبایی، سید محمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد20، چاپ پنجم، قم: جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.

[55]طبرانی، ابوالقاسم. 1415ق، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبدالمجید السلفی، القاهرة: مکتبة ابن تیمیة.

[56] طبرسی، علی بن حسن‏. 1385ش، مشکاةالأنوارفیغررالأخبار، چاپ دوم، نجف‏: المکتبة الحیدریة.

[57] طبرسی، فضل بن حسن. 1372ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد10،چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.

[58] طبرسی، فضل بن حسن. 1377ق، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.

[59] طبرسی، فضل بن حسن. 1417ق، إعلامالوریبأعلامالهدی، قم‏‏: آل البیت.‏

[60] طبری، محمد بن جریر. 1387ق‏، تاریخ الأمم والملوک‏، چاپ دوم، بیروت‏: دار التراث.

[61] طبری، محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، جلد30، بیروت: دار المعرفه.

[62] طریحی، فخرالدین بن محمد. 1375ش، مجمعالبحرین، چاپ سوم، تهران‏‏: مرتضوی.

[63] طوسی، محمد بن حسن. بی تا، التبیان فی تفسیر القرآن، جلد10، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

[64] طوسی، محمد بن حسن. 1407ق‏، تهذیب الأحکام، جلد7، تحقیق خرسان، چاپ چهارم‏، تهران‏: دار الکتب الإسلامیه.

[65] طوسی، محمد بن حسن. 1414ق‏، الأمالی، قم: ‏دار الثقافة.

[66] طوسی، محمد بن حسن. 1390ق، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، جلد1، مصحح حسن الموسوی، تهران‏دار الکتب الإسلامی.

[67] طیب، عبد الحسین. 1378ش، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، جلد14، چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلام.

[68] عاملی، علی بن حسین. 1413ق، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، جلد3، قم‏‏: دار القرآن الکریم.

[69] عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، چاپ چهارم، قم: انتشارات اسماعیلیان.

[70] عیاشی، محمد بن مسعود. 1380ق، تفسیر العیّاشی‏، تهران،: المطبعة العلمیة. ‏

[71] فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. 1420ق، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

[72] فراء، ابوزکریا یحیی بن زیاد. بی تا، معانی القرآن، جلد3، مصر: دار المصریه.

[73] فیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی. 1406ق‏، الوافی، اصفهان‏، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی علیه السلام.

[74] فیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی. 1415ق، تفسیر الصافی، چاپ دوم، تهران: انتشارات الصدر.

[75] قرطبی، محمد بن احمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

[76] قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله. 1409ق، الخرائج والجرائح، قم‏: مؤسسه امام مهدی(عج)‏.

[77] قمی، علی بن ابراهیم. ‏1404ق، تفسیرالقمی، سوم‏، قم: دار الکتاب.

[78] قمی مشهدی، محمد بن رضا. 1368ش، تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

[79] کلینی، محمد بن یعقوب. 1407ق، الکافی‏، چاپ چهارم‏، تهران‏: دار الکتب الإسلامیة.

[80] کوفی، فرات بن ابراهیم. ‏1410ق، تفسیر فرات الکوفی، تهران: مؤسسة الطبع والنشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی.‏

[81] ماوردی، أبو الحسن بن حبیب. بی تا، تفسیر الماوردی: النکت والعیون، جلد6، بیروت: دار الکتب العلمیة.

[82] متقی هندی، علاء الدین بن حسام. 1401ق، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، جلد1، چاپ پنجم، مؤسسة الرسالة.

[83] مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چاپ دوم، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی.

[84] مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی. 1423ق، زاد المعاد: مفتاح الجنان‏، بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.

[85] معرفت، محمد هادی. 1382ش، تاریخ قرآن، چاپ پنجم، تهران‏: سمت.‏

[86] معلوف، لویس. 1387ش، المنجد فی اللغة والاعلام، ترجمه محمد بندرریگی، بعثت.

[87] مفید، محمد بن محمد. 1413ق، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم‏: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

[88] مفید، محمد بن محمد. 1413ق، رسالة فی المهر، قم‏‏: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

[89] مکارم شیرازی، ناصر. 1374ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

[90] مکارم شیرازی، ناصر. 1386ش، سوگندهای قرآن، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع).

[91] نکونام، جعفر. 1380ش، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن‏، تهران: نشر هستی‌نما.

[92] واحدی، علی بن احمد. 1411ق، اسباب نزول القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.

[93] واقدی، محمد بن عمر. 1409ق، المغازی‏، چاپ سوم، اعلمی.‏‏

[94] هیثمی، أبو الحسن بن سلیمان. 1414ق، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، القاهرة: مکتبة القدسی.

[95] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. بی تا، تاریخ الیعقوبی، قم‏: اهل بیت(ع).‏