مقایسۀ «شرور» در شاهنامه و مثنوی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 8، شماره 31، آذر 1395، صفحه 81-108   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

رامین محرمی¹؛ شکرالله پورالخاص¹؛ شهلا شریفی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

نسبت دادن خلق شرور به خدای سبحان، به توحید ذاتی و صفاتی که خدا را مبرّا از صدور هر آلودگی می‌داند، لطمه می‌زند و جدا کردن خالق خیر و شر، به معنی اعتقاد به دو آفریننده و فاصله گرفتن از توحید افعالی است. چنان‌که از قرائن برمی‌آید؛ فردوسی و مولانا برای حلّ این معمّا از دو زاویه به شرور نگاه می‌کنند: زاویة نخست کلّی‌نگر است و نسبت شر را با خدا بر اساس رابطة خالق و مخلوق بررسی می‌کند. از این زاویه به اعتقاد فردوسی هر موجودی بنا بر حکمتی آفریده شده و صدور شر از خیر مطلق، عقلاً محال است. مولوی برای اثبات این حقیقت، به قدرت و لطف الهی استناد می‌کند و خدایی را که قادر بر خلق شر نباشد؛ ناقص می‌داند. به عقیدة وی خدا به دلیل لطف، جهان را خلق و شر را معدوم کرده است. از زاویة دوم نسبت موجودات با یکدیگر سنجیده می‌شود و نوع نگاه و شناخت انسان، خیر و شر آفریده‌ها را مشخّص می‌کند؛ به عبارت دیگر خیر و شر امری نسبی است و در کلّ جهان شری وجود حقیقی ندارد. این نگاه محصول اندیشه‌ای است که برای «وجود» اصالت قائل می‌شود و تصوّر جهانی برتر از جهان موجود را محال می‌داند. هدف تحقیق حاضر، ذکر مصداق‌هایی از شاهنامه و مثنوی است که ثابت می‌کند، فردوسی و مولانا از اصل توحید برای تفسیر وجود شر نسبی عدول نکرده‌اند. فردوسی با نگرش حکیمانه وجود شر ذاتی را عقلاً محال می‌داند و مولانا با دیدگاه عارفانه و استناد به قدرت و لطف الهی همین حقیقت را بازگو می‌کند.
 

کلیدواژه‌ها

توحید؛ انسان؛ خیر؛ شر؛ موجودات

اصل مقاله

.

مراجع

1- قرآن مجید.

2- نهج­البلاغه. (1377). ترجمة سیّد جعفر شهیدی. تهران: علمی و فرهنگی.

3- ابن سینا، حسین بن عبدالله. ( 1364). النجاه. تصحیح محمد تقی دانش پژوه. تهران: دانشگاه تهران.

4- پترسون، مایکل، هاسکر، ویلیام، رایشنباخ، بروس و بازینچر، دیوید. (1383). عقل و اعتقاد دینی. ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی. تهران: طرح نو.

5- پور داود، ابراهیم. (1353). اوستا: نامة مینوی آیین زرتشت. بی­جا: فروهر.

6- جوادی آملی، عبدالله. (1379). حکمت نظری و عملی در نهج­البلاغه. قم: اسراء.

7- حنا الفاخوری، خلیل الجر. (1377). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی. ترجمة عبدالمحمّد آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.

8- رضا، فضل­الله. (1384). پژوهشی در اندیشه­های فردوسی. تهران: علمی و فرهنگی.

9- زرین­کوب، عبدالحسین. (1375). در قلمرو وجدان. تهران: سروش.

10- سعدی. (1377). کلیات سعدی. از روی نسخۀ تصحیح شدۀ محمدعلی فروغی. تهران: بهزاد.

11- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1374). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح مدرّس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

12- سیف، محمد علی. (1370). توتم در شاهنامه. تهران: مؤلّف.

13- شبستری، شیخ محمود. (1361). گلشن راز. به اهتمام صابر کرمانی. تهران: طهوری.

14- طالبیان، یحیی؛ صرفی، محمد رضا؛ بصیری، محمد صادق؛ جعفری اسدالله. (1386). جدال خیر و شر درونمایة شاهنامة فردوسی و کهن الگوی روایت. مجلة جستارهای ادبی. پاییز. شمارة 158. ص.ص. 116-101.

15- ظهیری ناو، بیژن، شریفی، شهلا (1392). چگونگی تأثیر تفکّر اشاعره در گلستان سعدی. فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی آیینة معرفت. دانشگاه شهید بهشتی. سال دوازدهم. شمارة سی و ششم. پاییز. ص.ص. 116-89.

16- فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

17- فرنبغ دادگی. (1369). بندهش. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.

18- کسمایی، علی اکبر. (1356). خدا نمرده است (4) خدا ... و خیر و شر. مجلة نگین. 30 مهر. شمارة 1149. ص. ص. 21-19.

19- محرمی، رامین. (1388). دیدگاه کلامی حکیم سنایی در باب شرور در حدیقه­الحقیقه. فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی. مجلة آیینة معرفت. دانشگاه شهید بهشتی. سال هفتم. شماره هجدهم. بهار. ص.ص. 98-83.

20- مطهری، مرتضی. (1372). عدل الهی. تهران: صدرا.

21- ------------. (1373). شرح منظومه. تهران: صدرا.

22- ------------. (1377). نقدی بر مارکسیسم. تهران: صدرا.

23- مظاهری، محمد مهدی. (1386). خیر و شر در فلسفه و آیات و روایات. پژوهش نامة قرآن و حدیث. تابستان، شمارة 2، ص.ص. 178-155.

24- ملاصدرا. (1388). حکمت متعالیه در اسفار اربعه. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولی.

25- -----. (1375). الشواهد الربوبیه. برگردان جواد مصلح. تهران: سروش.

26- مؤذّن جامی، محمّد مهدی. (1379). ادب پهلوانی: مطالعه­ای در تاریخ ادب دیرینۀ ایرانی از زرتشت تا اشکانیان به پیوست چهار مقاله در متن شناسی از جلال خالقی مطلق [... و دیگران]. تهران: قطره.

27- مولوی، جلال الّدین محمّد. (1375). مثنوی. تصحیح محمّد استعلامی. تهران: زوّار.

28- ------------------. (1376)، فیه مافیه، تصحیح حسین حیدرخانی. تهران: سنایی.

29- ------------------. (1381). کلیات شمس تبریزی. با مقدّمۀ بدیع الزمان فروزانفر. تهران: سنایی.

30- نعیمی، زری. (1383). در جدال خوش پایان خیر و شر. کتاب ماه کودک و نوجوان. اردیبهشت. شماره 79. ص.ص. 36-32.

31- وحیدی، معصومه؛ دهباشی، مهدی؛ شانظری، جعفر. (1392). مقایسه راه حل مسئله شر از دیدگاه جان هیک و علامه طباطبایی. مجلة معرفت کلامی. سال چهارم. شمارة دوم. پاییز و زمستان. ص.ص. 119-95.

32- هینلز، جان. (1388). شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.