پژوهشی در تاریخ‌گذاری سوره «مطفّفین»(بر مبنای ادله نقلی و اجتهادی)

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 8، دوره 8، شماره 29، خرداد 1396، صفحه 157-179   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فتحیه فتاحی زاده¹؛ معصومه شیردل²

¹عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا،‌ تهران، ایران(استاد تمام)

²دانشگاه الزهرا(س)دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

تعیین ترتیب و زمان نزول سوره‌ها ازجمله مباحث پرسابقه در تفسیر و علوم قرآن است. مسأله مهم در این زمینه، جایگاه سوره «مطففین» است که یا به عنوان آخرین سوره مکی یا اولین سوره مدنی محسوب می‌شود. بر اساس ادله نقلی و اجتهادی مورد استناد در تاریخ‌گذاری سوره‌های قرآن، ملاحظه می‌شود اغلب روایات موثق در ترتیب نزول، بیانگر نزول سوره «مطففین» پس از «عنکبوت» در پایان سور مکی است. همچنین باتوجه به تاریخ هجرت و فاصله میان آن واقعه تا سرآغاز تقویم هجری، می‌توان زمان نزول این سوره را سال آخر بعثت و نزدیک به هجرت در نظر گرفت. به‌ علاوه، ضوابط و خصائص این سوره نیز مؤید مکی بودن آن است.

کلیدواژه‌ها

سوره مطففین؛ تاریخ‌گذاری؛ مکی و مدنی؛ ترتیب نزول؛ سبب نزول

مراجع

قرآن کریم.

آلوسی، محمود. 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن جوزی، ابوالفرج. 1422ق، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار الکتاب العربی.

ابن جوزی، ابوالفرج. 1422ق، فنون الأفنان فی عجائب علوم القرآن، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیة. 

ابن ضریس، محمد. 1408ق، فضائل القرآن وما اُنزِل من القرآن بمکة وما اُنزل بالمدینة، دمشق: دار الفکر.

ابن عاشور، محمد. بی تا، التحریر والتنویر، بی جا: بی‌نا.

ابن ندیم، محمد. 1346ش، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران: چاپخانه بازرگانی ایران.

ابن هشام، عبد الملک. بی تا، السیرةالنبویة، تحقیق مصطفی السقا، بیروت: دار المعرفة.

بغوی، حسین. 1420ق، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق. 1422ق، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

حسکانی، عبدالله. 1411ق، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.

حقی بروسوی، اسماعیل. بی تا، تفسیر روح البیان، بیروت: دار الفکر.

دروزه، محمد عزت. 1383ق، التفسیر الحدیث، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.

زحیلی، وهبة. 1418ق، التفسیر المنیر فی العقیدةوالشریعة والمنهج، بیروت- دمشق: دار الفکر المعاصر.

زرقانی، عبدالعظیم. 1408ق، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار الفکر.

زرکشی، بدرالدین. 1415ق، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة.

زمخشری، محمود. 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.

سید قطب، ابن ابی ابراهیم. 1412ق، فی ظلال القرآن، بیروت: دار الشرق.

سیوطی، جلال الدین. 1421ق، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربی.

شوکانی، محمد. 1414ق، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر.

طباطبایی، سید محمدحسین. 1417ق، المیزان فى تفسیر القرآن، قم‏: جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم‏.‏ ‏

طبرسی، فضل بن حسن. 1372، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران: ناصرخسرو.

طبری، محمد بن جریر. 1387ق، تاریخ الطبری(تاریخ الأمم والملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.

فیض کاشانی، ملا محسن. 1415ق، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران: الصدر.

قرطبی، محمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو.

کشی، محمد. 1348ش، رجال الکشی، مشهد: دانشگاه مشهد.

کلینی، محمد بن ‌یعقوب. 1407ق، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

مراغی، احمد. 1985م، تفسیر المراغی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

مظهری، محمد. 1412ق، التفسیر المظهری، تحقیق غلام بنی تونسی، کراچی: مکتبة رشدیة.

معرفت، محمد هادی. 1389ش، تاریخ قرآن، تهران: سمت.

معرفت، محمد هادی. 1415ق، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

مقاتل، ابن سلیمان. 1423ق، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث.

ملاحویش، عبدالقادر. 1382ق، بیان المعانی، دمشق: مطبعة الترقی.

میبدی، رشید الدین. 1371ش، کشف الأسرار وعدة الأبرار، تحقیق علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.

نکونام، جعفر. 1380ش، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، تهران: هستی نما.

نوری، حسین. 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.

واحدی، علی. 1411ق، اسباب النزول، تحقیق کمال بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیة.

یعقوبی، احمد. بی تا، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.

 

مقالات

پهلوان، منصور؛ ابراهیم اقبال؛ محمدعلی حیدری مزرعه آخوند. 1393ش، «نقد و بررسی روش‌های تاریخ‌گذاری قرآن»، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال پنجم، شماره 18، صص27-45.