خلافت الهی از منظر سهروردی، قرآن و سنت

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 6، دوره 8، شماره 30، مرداد 1396، صفحه 111-131   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

شمس اله سراج¹؛ هدی حبیبی منش²

¹عضو هیأت علمی گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه ایلام، ایلام، ایران(استادیار)

²دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

چکیده

مسأله کمال انسانی که در قرآن کریم با عنوان «خلافت الهی» از آن یاد می‌شود، در طول تاریخ مورد توجه نظام‌های دینی و فکری مختلف بوده است. در نظام فکری سهروردی و در شریعت اسلامی نیز به این مسأله پرداخته شده است. هدف این نوشتار بررسی مسأله خلافت الهی در دستگاه فلسفی سهروردی با تکیه بر تأثیر و نفوذ آیات و روایات اسلامی است. در هر دو دیدگاه، انسان دارای ظرفیت‌های بالقوه علمی و عملی است که با به فعلیت رساندن آن‌ها می‌تواند به مقام جانشینی خداوند برسد؛ اما میان مصادیقی که شیخ برای خلیفه الهی ذکر می‌کند با مصادیقی که شریعت اسلامی به‌ویژه روایات شیعی برای خلیفه خدا برمی‌شمرد، اختلاف چشمگیری وجود دارد؛ بنابراین نمی‌توان قاطعانه اظهار کرد که آراء سهروردی با آیات و روایات کاملاً همخوانی دارد.

کلیدواژه‌ها

انسان کامل؛ حکمت بحثی و ذوقی؛ ولایت تکوینی؛ علم

مراجع

قرآن کریم.

کتب عربی

بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق، أنوار التنزیل وأسرار التأویل، تحقیق محمد عبد الرحمن المرعشی، بیروت: دار احیاء التراث العربی. ‏

خرازی‏، سید محسن. 1417ق، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.‏

سهروردی. 1373ش،حکمة الإشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. ‏

سیوطی، جلال الدین. 1404ق، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.‏

شهرزوری،شمس الدین. 1372ش، شرح حکمة الإشراق، مقدمه و تحقیق حسین ضیایی تربتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

شیرازی،قطب الدین. 1383ش، شرح حکمة الإشراق، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

طوسی، محمد بن حسن. التبیان فى تفسیر القرآن‏، مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان.

فارابی‏، ابو نصر. 1995م، آراء اهل المدینة الفاضلة ومضاداتها، مقدمه علی بو ملحم، بیروت‏: مکتبة الهلال‏‏.

فیض کاشانی. 1425ق‏، ‏أنوار الحکمة، قم: بیدار.

‏فیض کاشانی. 1428ق‏، عین الیقین الملقب بالأنوار والأسرار، بیروت: ‏دار الحوراء.

قمی، علی بن ابراهیم. 1367ش، تفسیر قمى، تحقیق سید طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب. 

ملاصدرا‏.1360ش، أسرار الآیات‏، تهران: ‏انجمن حکمت و فلسفه‏.

کتب فارسی

حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد. 1363ش، تفسیر اثنا عشرى‏، تهران: میقات.

سجادی، سید جعفر. 1373ش، فرهنگ معارف اسلامى، تهران: دانشگاه تهران.

سجادی، سید جعفر. 1379 ش‏، فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏.

سهروردی. 1375ش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق‏، تصحیح و مقدمه هانری کربن و سید حسین نصر و نجفقلی حبیبی‏، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.‏

صلیبا، جمیل و منوچهر صانعی دره بیدی. 1366ش، فرهنگنامه فلسفى‏، تهران: حکمت‏.

طیب، سید عبد الحسین. 1378ش، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام.

علوی عاملی، ‏میر سیدمحمد. لطائف غیبیه‏، بی جا: مکتب السید الداماد.

غفاری، سید محمد خالد. ‏1380ش، فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق‏، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگىی.

غلامحسین، ابراهیمی دینانی. 1383ش، شعاع اندیشه و شهود در اندیشه سهروردی، تهران: حکمت.

کوربن، هانری. 1373ش، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه سیدجواد طباطبائی، تهران: کویر.

مترجمان. 1360ش، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق رضا ستوده، تهران، فراهانی.  ‏

محمدی وایقانی، کاظم.‏‏ 1385ش، سهروردی؛ دانای حکمت باستان، تهران: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه. 

مصباح یزدی، محمد تقی. 1388ش، انسان‌شناسی در قرآن، تنظیم و تدوین محمود فتحعلی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

مطهری‏، مرتضی. بی تا، مجموعه آثار،‏ تهران‏: صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر. 1374ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

موسوی همدانی، سید محمد باقر. 1374ش‏‏، ترجمه تفسیر المیزان، قم: جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.‏

نصری، عبدالله. 1376ش، سیمای انسان کامل از دیدگاه مکاتب، تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.

الهروی، محمد شریف نظام الدین احمد. 1363ش، انواریه، مقدمه حسین ضیایی، تهران: امیرکبیر.