برق عصیان (بررسی جلوه‌های گوناگون گناه در شعر حافظ)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 4، شماره 14، شهریور 1391، صفحه 95-124   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

حسن بساک

 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور مشهد

چکیده

یکی از مباحثی که حافظ نگاهی تازه بدان داشته مسألة گناه است که البته بدون داشتن یک نگرش جامع به مجموعة اشعار وی، ارائة تصویری روشن از جنبه‌های گوناگون گناه در شعر حافظ دشوار می‌نماید. نگاه حافظ به جوانب مختلف موضوع گناه دارای اهمیت است. وی معتقد است استعداد گناه کردن در وجود آدمی به ودیعت نهاده شده و این استعداد ازلی و تقدیر بشر است یعنی بشر از نظر ساختار وجودی میل به هنجارشکنی دارد وگاه از حد تجاوز می‌کند اما توبه ازگناه توفیقی است که سبب تحولات روحی بزرگی در انسان می‌گردد.
مواجهة انسان با گناه از نگاه حافظ و روایت او از حال انسان، زمینة بسیاری از سؤالات و ابهامات پیرامون حافظ و شعرِ اوست. این امر در رابطه با پای‌بندی یا عدم پای‌بندی حافظ به حدود و ارزشهای دینی، کانون اختلاف نظرهای گوناگون بوده وگاه سبب برداشتهای سطحی وگناه‌آلود از شعر وی شده است. در نگاه حافظ توانِ گناه، به معنی مجاز دانستن گناه نیست بلکه گویای این باور است که سازِ شرع به گناهِ کسی، بی قانون نخواهد شد.از این جهت،حافظ گاه تظاهر به گناه را در جهان شعردر مقابلِ غرورِ بی‌گناهی-که بر نادرستی آن تأکید می‌کند- برمی‌گزیند.
تظاهر به آلودگی از اندیشه‌های محوری شعر حافظ است که با هدف مخالفت با تظاهری دیگر یعنی تظاهرِ مدعیان پاکی و سلامت است. وی به منظور پرهیز از همسویی با این گروه چنان از ایشان فاصله می‌گیرد تا بیم تشابه او با آنان باقی نماند. مدعیانِ بی‌گناهی را گناهکاران حقیقی می‌داند که غرور و خودبینی آینة ادراکِشان را تیره و تار کرده است. در نگاه حافظ زهد و پارسایی چون دستاویز کسب اعتبار شود یا در چشم خودِ زاهد جلوه‌ای داشته باشد، از درجة اعتبار ساقط می‌گردد.
یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در موضوعِ نگاه حافظ به گناه، برداشت مثبت وی از ارتباط انسان و خدا در این زمینه و تکیة او بر رحمت الهی است. او با طرح این مسألة انسانی به مبارزة کسانی می رود که تنها ادعا می‌کنند دامن پاک داشته‌اند و از این راه بازار تزویر و خودنمایی را رونق بخشیده‌اند. حافظ با دو پدیدة ریا و خودبینی می‌ستیزد.
مقالة حاضر با توجه به ساختار فکری برآمده از مجموعة اشعار حافظ به بررسی جنبه‌های تعلیمی و تربیتی عصیان و گناه پرداخته است. بدین منظور، مباحثی چون گناه‌گویه‌های حافظ، روح رندی و ملامتی، پرهیز از همسویی با اهل ریا، همچنین زمینة عرفانی و ارزشگرایی در شعر حافظ از زاویة باورهای دینی، اخلاق و بی اخلاقی، پیامدهای گناه و ثمراتِ پاک زیستن، گناه و ارادة انسان و در نهایت عنایت خداوند متعال مورد توجه و نقد ونظر قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

حافظ شیرازی؛ دیوان اشعار؛ گناه؛ عصیان؛ انسان؛ عنایت؛ خداوند

مراجع

 

1- قرآن کریم .(1373 ). ترجمة مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات حافظ نوین.

2- آشوری، داریوش. (1379). عرفان و رندی در شعر حافظ: بازنگریستة هستی‌شناسی حافظ، تهران: نشر مرکز.

3- اشرف‌زاده، رضا. (1373). تحقیق و توضیح حکایت شیخ صنعان، تهران: اساطیر.

4- آقاگل زاده، فردوس. (1384). «کاربرد آموزه‌های زبانشناسی نقشگرا در تجزیه و تحلیل متون ادبی».مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. تابستان، شمارة 149. صص 1- 20.

5- انوری، حسن. (1374). صدای سخن عشق: گزیدة غزل‌های حافظ. تهران: سخن.

6- --------- .(1381). فرهنگ بزرگ سخن. ج6. تهران: سخن.

7- بابایی، رضا. (1382). درآمدی بر دین‌شناسی حافظ. قم: آیت عشق.

8- پورجوادی، نصرا... (1370). «دل دردمند حافظ». برگزیدة مقاله‌های نشر دانش(2) دربارة حافظ. زیرنظر نصرا... پورجوادی. تهران: مرکز نشردانشگاهی. صص 203 - 213.

9- پورنامداریان، تقی. (1384). گمشدة لب دریا: تأملی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران: سخن.

10- جعفری، محمد تقی. (1344). جبر و اختیار، تهران: شرکت سهامی انتشار.

11- حافظ، شمس‌الدین محمد. (1371). دیوان خواجه شمس‌الدین حافظ شیرازی. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.

12- حق‌شناس، علی محمد. (1370). «حافظ‌شناسی: خودشناسی». برگزیدة مقاله‌های نشر دانش(2) دربارة حافظ. زیرنظر نصرا... پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. صص 214 – 233.

13- ختمی لاهوری، ابوالحسن عبدالرحمان. (1374). شرح عرفانی غزلهای حافظ. (ج1و3)، تصحیح بهاءالدین خرمشاهی، کورش منصوری، حسین مطیعی امین، تهران: نشر قطره.

14- خرمشاهی، بهاءالدین. (1361). ذهن و زبان حافظ، تهران: نشر نو.

15- -------------- .(1373). حافظ، تهران: طرح نو.

16- دهخدا، علی اکبر. (1335). لغت‌نامه، تهران: انتشارات مجلس شورای ملی.

17- رجایی بخارایی، احمد علی. (1364). فرهنگ اشعار حافظ، تهران: انتشارات علمی.

18- رحیمی، مصطفی.(1371).حافظ اندیشه: نظری به اندیشة حافظ همراه با انتقادگونه‌ای از تصوف، تهران: نشر نور.

19- زرین‌کوب، عبدالحسین. (1369). از کوچة رندان، تهران: امیرکبیر.

20- سعدی، مصلح بن عبدا... .(1363). کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.

21- شبستری، شیخ محمود. (1368). گلشن راز، تصحیح صمد موحد، تهران: انتشارات طهوری.

22- شمیسا، سیروس. (1378). بیان، تهران: انتشارات فردوس.

23- صاعدی، عبدالعظیم. (1359). مقدمه بر تماشاگه راز، اثر شهید مرتضی مطهری، تهران: انتشارات صدرا.

24- صدوق، محمد بن علی بن بابویه. (1380). عیون اخبار الرضا (ع). (ج. 1)، ترجمة علی اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

25- قمی، عباس. (1385). مفاتیح الجنان، تصحیح محمدرضا اشرفی، مشهد: به نشر.

26- مرتضوی، منوچهر. (1365). مکتب حافظ: مقدمه بر حافظ‌شناسی، تهران: توس.

27- مطهری، مرتضی. (1359). تماشاگه راز:مباحثی پیرامون شناخت واقعی خواجه حافظ، تهران: انتشارات صدرا.

 

References:

1-Holy Quran, (1373) translated by Mahdi Elahi Ghomshei, Hafez Novin publishers.

2-Ashouri, Daryoush.(1379) Erfan and Rendi dar Shere Hafez: Baznegariste Hasti Shenasi Hafez.Tehran:Markaz publication.

3-Ashrafzadeh,Reza.(1373) research and explanation, Sheyekh Sanan story ,Tehran:Asatir.

4-Aghagolzadeh, Ferdos.(1384).Karborde Amozehaie Zabanshenasi Naghshgatora dar Tajzie va Tahlile Motone Adabi.the faculty journal of humanites and literature, the univerdity of Mashhad.summer 1384.No 149 pages 20-1.

5-Anvari,Hasan(1374).The voice of love speech: a selection of Hafez’ lyrics Tehran: Sokhan.

6------- (1384). unabridge dictionary of Sokhan. Sixth volume.Tehran: Sokhan

7-Babaiee, Reza.(1382).a prelude to Hafez’s study of religion. Qom: love verse.

8-Pourjavadi, Nasrollah (1370) Dele Dardmande Hafez. A selection of Nashre Danesh (2) Articles about Hafez under supervision of nasrollah pourjavadi. Tehran: Nashre Daneshgahee center.pages 203-213.

9-Pour Namdariyan, Taghee. (1384) Gomshodeh Labe Darya, a contemplation on the deep and surface meaning of Hafez‘s poetry. Tehran: Sokhan.

10-Jafari, Mohammad Taghee. (1344). Jabr va Ekhtiyar, Tehran: Enteshar Corporation

11-Hafez, Shams al-Din Mohammad. (1371). Divan of Khajeh Shamseddin Hafez. Editing by Mohammad Ghazvini and Qasim Ghani, with Talighat of Allama Qazwini, thanks to the effort of Abdolkarim Jaziredar Tehran, Asatir.

12-Haghshenas, Ali Mohammad. (1370). "Hafez Studies: own biology." Selected Articles of (2) Nashre Danesh About Hafez. Supervised by N. PoorJavadi. Tehran: Nshrdanshgahy Center. Pp. 214-233.

13-Khatmi Lahoori, Abolhassan Abdol Rahman. (1374). A Description of Hafez mystic lyrics. (Vol -1 and 3). Edited by Bahaeddin Khoramshahi, Koroush Mansouri, Hossein Motiee Amin. Tehran: Ghatre Publication.

14-Khorramshahi Bahaeddin. (1361). Hafez’s mind and language. Tehran: The New Press.

15---------------- (1373). Hafez. Tehran: New plan.

16-Dehkhoda Ali Akbar. (1335).encyclpedia. Tehran: Publication of the National Council.

17-Rajaei Bokharaei, Ahmad Ali. (1364).Dictionary of Hafez Poems. Tehran: scientific publications.

18-Rahimi, Mostafa. (1371). A look at Hafez thought with critical theoretical ideas from mysticism Tehran: Noor publication.

19-Zarrin Kobe, Abdol Hossein. (1369).from Rendan alley. Tehran: Amir Kabir.

20-Saadi, Mosleh Abdallah bin (1363). Saadi generalities. Edited by Mohammad Ali Foroughi. Tehran: Amir Kabir.

21-Shabestari, Sheikh Mahmoud. (1368). Secret Garden. Edited by Samad Movahhed  Tehran: Publications Tahoor.

22-Shamisa, Sirous. (1378). Bayyan. Tehran: Ferdous Publications.

23-Saedi, Abdolazim. (1359). An Introduction to the secret spectacle of the martyr Morteza Motahari. Tehran: Sadra publication.

24-Sadough, Mohammed bin Ali bin Babooyeh. (1380). Uyun Akhbar Al-Reza (AS). (first vol). Translated by Aliakbar Ghaffari and Hamid Reza Mostafeed. Tehran: Daralktb al.Eslami

 25-Qomi, Abbas. (1385). Mafatih Aljenan. Edited by Mohammad Reza Ashrafi. Mashhad: Beh publication.

26-Mortazavi, Manouchehr. (1365). Hafez School: An Introduction to the Hafez study. Tehran: Tous.

27-Motahari, Morteza. (1359). Secret Spectacle:discussions on the true knowledge of Khaje Hafez,  Tehran: Sadra publication.