آموزه‌های اخلاقی حاتم اصم، صوفی و زاهد دورة اول

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 4، شماره 14، شهریور 1391، صفحه 125-158   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

منیژه پورنعمت

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خلیج‌فارس

چکیده

نخستین مشایخ صوفیه زاهدان و پارسایان واقعی بودند. آگاهی همه‌جانبه از گناه همراه با وحشت جزا موجب می­شود که آنان برای رهایی از خود از دنیا گریزان باشند و تسلیم بی‌چون و چرای خداوند متعال گردند. خوف از خدا و امید نداشتن به غیر او، در عابدان زاهد و صوفیان اولیه از جمله حاتم اصم، در نهایت به ورع و زهد شدید منجر می‌شود.
می­توان گفت صوفیان اولیه پیش از آنچه عارف باشند، زاهد و عابد بودند؛ ازآن جمله حاتم اصم.
 ابو عبدالرحمان حاتم بن عنوان مشهور به حاتم اصم(م.237ه./ 851 م) در عصر معتصم، هشتمین خلیفة عباسی می‌زیسته و از زاهدان دورة اول (150-250ه.) است که به زهد و عبادت و اعراض از دنیا مشهور بوده است. او مرید و شاگرد ابوعلی شقیق بلخی(متوفی۱۵۴) و استاد احمد خضرویه بود.
در این مقاله با بهره‌گیری از منابع قدیم، اندیشه و سخنان حاتم اصم بررسی شده است تا نشان داده شود که چگونه صوفیان زاهد و عابد با سخنان و اعمال خود به تعلیم شاگردان، حاکمان و عامة مردم می­پرداختند. این حکایات و سخنان می‌تواند سندی از تاریخ تصوف و آموزه‌های اخلاقی صوفیان دورة اول باشد.

کلیدواژه‌ها

تصوف؛ صوفیان دورة اول؛ حاتم اصم؛ تعلیم؛ زهد

مراجع

 

1- ابن الاثیر، عزالدین .(1414ه.1994م.). اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت: دارصادر.

2- ابن الجوزی، ابوالفرج .(بی تا). صفة الصفوه،حلب: دارالوعی.

3- ابن تغری الاتابکی، جمال‌الدین یوسف .(1349ه. 1930م.). النجوم الزاهره، قاهره: دارالمکتب المصریه القاهره.

4- ابن خلکان،شمس‌الدین احمد .( بی تا). وفیات الاعیان، بیروت: دارصادر.

5- ابن عماد،عبدالحی .(بی تا). شَذرات الذَّهب، بیروت: دارالعلمیه.

6- ابونعیم، احمدبن عبدالله .(1357ه.- 1938م.). حلیة الاولیاء و طبقات‌الاصفیاء، مصر: مطبعه السعاده.

7- انصاری، خواجه عبدالله،(1362). طبقات الصوفیه، تصحیح محمدسرور مولایی، تهران: توس.

8- ------------ .(1371). تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، نگارش حبیب‌الله آموزگار، تهران: اقبال.

9- انصاری، قاسم .(1373). مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات پیام نور.

10- برتلس، یوگنی ادواردویچ .(1376). تصوف و ادبیات تصوف، ترجمة سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.

11- جامی،عبدالرحمن .(1375). نفحات الانس، تصحیح مهدی توحیدی پور، تهران: علم.

12- -------------- .(1373). نفحات الانس، تصحیح محمود عابدی، تهران: اطلاعات.

13- خطیب بغدادی .(1417). تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه.

14- خوانساری، سید محمد باقر .(2537). روضات الجنات، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

15- دهخدا، علی اکبر .(1377). لغت‌نامه، تهران: امیرکبیر.

16- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد .(1960). العبر فی خبر من عبر، تحقیق صلاح الدین المنجد، کویت: فؤاد سید.

17- ------------------ .(1411ه.-1991م.). تاریخ اسلام و وفیات مشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.

18- رجایی بخارایی، احمد علی .(1366). فرهنگ اشعار حافظ، تهران: انتشارات علمی.

19- ریتر، هلموت .(1377). دریای جان، ترجمة عباس زریاب خویی، مهرآفاق بایبوردی، تهران: الهدی.

20- زرکلی، خیرالدین .(1990). الاعلام، بیروت: دارالملایین.

21- زرین‌کوب، عبدالحسین .(1369). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.

22- سزگین، فؤاد .( 1412ه.ق.). تاریخ التراث العربی: العقاید و التصوف، قم: نشر مکتبه آیت الله مرعشی.

23- سلمی، ابوعبدالرحمن .(1372ه.-1953م.). طبقات الصوفیه، مصر: دارالکتاب العربی.

24- سنایی، مجدود بن آدم .(1377). حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

25- شفیعی کدکنی، محمدرضا .(1377). «چهرة دیگر محمدبن کرام سجستانی». از ارج‌نامه ایرج، به کوشش محسن باقرزاده، تهران: توس.

26- الشیبی، کامل مصطفی .(1374). تشیع و تصوف، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر.

27- شیمل، آن ماری .(1377). ابعاد عرفانی اسلام، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.

28- عطار، فریدالدین .(1366). تذکرة الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار.

29- فروزانفر، بدیع الزمان،(1362). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر

30- قزوینی، زکریا بن محمد .(1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.

31- قشیری، ابوالقاسم .(1361). رسالة قشیریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.

32- مستوفی، حمدالله .(1364). تاریخ گزیده، تهران: امیرکبیر.

33- معروف الحسنی، هاشم .(1375). تصوف و تشیع، ترجمة محمد صادق عارف، مشهد: آستان قدس رضوی.

34- معصوم‌علیشاه، محمد .(1339). طرائق الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

35- مولوی، جلال الدین .(1366). مثنوی معنوی، به اهتمام رینولد نیکلسون، تهران: امیرکبیر.

36- نفیسی، سعید .(1343). سرچشمة تصوف در ایران، تهران: انتشارات فروغی.

37- نیکلسون،رینولد آلن .(1366). عرفای اسلام، ترجمة ماهدخت بانو همایی، تهران: نشر هما.

38- هجویری، علی .(1371). کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران: طهوری.

39- یافعی، عبدالله بن اسعد .(1339ه.). مرآة الجنان و عبرة الیقظان، حیدرآباد: دایرة‌المعارف النظامیه الکائنه.

 

Referrences:

1- Ibn Alasyr, Azize al-Din (1414 AH.1994.). Allebab Fi Tahzib Al ensan, Beirut: Dar Sader.

2-Ibn Aljozi, Aboalfaraj, (no date) Sofeh Alsofeh, Aleppo: Darolvay.

3- Ibn Tazee Alatabki, Jamaloddin Joseph, (1349 AH. 1930.). Alnojoum Alzaherah, Cairo:  Darolmaktab Almesriyh Alghaheria.

4 - Ibn Khalkani, Shamsedin Ahmed. (No date). Vafiyat Alayan , Beirut: Darsadr.

5-  Ibn al-Imad, Abdul Hai, (no date). Shazrat Al zahab, Beirut: Daralelmieh

6- Abu Naim, Ahmadbn Abdallah (1357AH. 1938 m.). Helliyatol Alolya va Tabaghat AlSafiya, Egypt: Hatbaol Alsadah.

7- Ansari Abdullah, (1362). Tabaquat al Sofieh, edited by Mohammad Sorour Molayee  Tehran: Toos

8- ------------, (1371). Literary and mystical interpretation of the Koran, written by Habibullah Amouzgar, Tehran: Iqbal.

9- Ansari, Qasim, (1373). Principles of mysticism, Tehran: Payam Noor publication.

10- Bertles Yougeii Advardovitch, (1376). Sufism and Sufi literature translated by Cyrus Izadi, Tehran: Amir Kabir

11- Jami, AR, (1375). Nafahat Alons, corrected by Mehdi Tohidi poor, Tehran: Elm

12 --------------, (1373). Nafahat Al ons corrected by Mahmoud Abedi, Tehran: Etelaat.

13-  Khatib Baghdadi, (1417). History of Baghdad, Beirut: Daralkhatab Alelmieh,

14- Khansari, Mohammad Bagher (2537). Rozat Aljanat, Tehran: Eslamieh bookstores

15- Dehkhoda, AA, (1377). Dictionary, Tehran: Amir Kabir

16- Zahabieh , Shams al-Din Mohammed ibn Ahmad, (1960) Alebr fi khabar men Ebr research by Salahedin Almonjad, Kuwait: Fuad Seyed.

17- ------------------, (1411 AH -1991). Islamic history and the deaths of celebrities and Alalam, Resrarch by Omar Abdul Salam Tadmari, Beirut: Al Daralketab Alarabi.

18- Rajaee Bokharaei, Ahmad A., (1366). Poems of Hafez, Tehran: Elmi Publications

19- Ritter, Helmut, Daryaye Jan, (1377). Translated by Abbas Zariyab Khoei, Mehrafaq Baburdi, Tehran AlHoda, 1377

20- Zarkoli, Khairuddin, Alalam, (1990). Beirut: Daralmalaien

21 - Zarrinkoub, Abdolhossein. (1369). Heritage value of Sufis, Tehran: Amir Kabir.

22- Sezgin, Fouad (1412 A.H).  Tarikho Al Altaras Alaqayed and Altasavof, Qom, publication of Maktabeh Ayatollah Marashi

23 - Salmi, Abo abdalrahman. (1372 AH -1953 ). Tabaqat al Sofieh, Egypt: Al Arabi Daralktab

24 - Sanaie, Majdod iben Adam. (1377). Hadiqat Alhaqiqieh corrected by Madras Razavi, Tehran: Tehran University.

25 - Shafiee Kadkani, MR. (1377). "The other face of Mohammad Sajestani Keram." From Iraj’s Arjnameh, thanks to the effort of Mohsen Bagherzadeh, Tehran: Toos.

26 – AlSheybi Mostafa Kamel. (1374). Shi'ism and Sufism, translated by Alireza Zekavati Qaragozlou intelligence, Tehran: Amir Kabir.

27 - Schimmel, Anne Marie. (1377). Mystical Dimensions of Islam, translated by Abdul Rahim Govahi, Tehran: Nshre Farhange Eslami.

.28 - Attar, Faridodin(1366). Tazkaratol Alolya. Corrected by Mohammad Estelami, Tehran Zawar.

29 - Forozanfar, Badi'ozaman, (1362). Source of Masnavi stories and allegories, Tehran: Amir Kabir.

30 - Ghazvin, Zakeria Ben Mohammed. (1373). Asaralbelad and Akhbaralebad, corrected by Mirhashem Muhaddith, Tehran: Amir Kabir.

31 - Qoshayri, Abolghasem. (1361). Qoshayrieh treatise, corrected by Badiol alzaman Foruzanfar, Tehran: Scientific and Cultural.

32 - Mostofi, Hamdollah. (1364). Selected history, Tehran: Amir Kabir.

33 - The Marouf Al Hassani, Hashem. (1375). Sufism and Shi'ism, translated  by Mohammed Sadegh Aref, Mashhad: Astan Quds Razavi.

34 - Masoom Ali Shah, Mohammed. (1339). Altareq Al haghayegh corrected by Mohammed Jafar Mahjoub, Tehran: Publications of Sanayi library.

35 - Molavi, Jalal al-Din al. (1366). Masnavi, thanks to the effort of Reynold Nicholson, Tehran: Amir Kabir.

36 - Nafisi, S. (1343). Source of Sufism in Iran, Foroughi publications.

37 - Nicholson, Reynold Allen. (1366). Muslim mystics, translated by Lady Mahdokht Homaee, Tehran: Homa publication.

38 - Hajviri, Ali. (1371). Kshfol Almahjub, correced by Zhovkofski, Tehran: Tahoori.

39 - Yafeie, Abdullah al-Assad. (1339 A.H). Meratol Aljanan and Ebratol Alyeqtan, Heydarabad: Encyclopedia of Almaref Alnezamieh Alnzamyh Alkaenah.