چندگانگی و چندگونگی مضمون در دیوان سعیدا نقشبندی یزدی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 15، دوره 3، شماره 10، شهریور 1390، صفحه 175-202   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

محمدرضا نجاریان¹؛ فاطمه بهاری‌فر²

¹ استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

² دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد

چکیده

ادبیات تعلیمی یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین انواع ادبی است که هدف اصلی آن آموزش است. این اصطلاح از بدو پیدایش به دو معنای خاص و عام به کار رفته است:
1- ادبیات تعلیمی در معنای خاص خود شامل دستورالعمل‌هایی است که به آموزش یک فن یا هنر خاص اختصاص دارد؛ از جمله: «نصاب‌الصبیان» ابونصر فراهی در لغت، «دانشنامه میسری» در داروشناسی و طب.
2- در معنای عام به آثاری گفته می‌شود که موضوع آن مسائل اخلاقی، عرفانی، مذهبی، اجتماعی، پند و اندرز، حکمت و امثالهم است.
در بین اشعار سعیدا نقشبندی یزدی، شاعر قرن یازدهم هجری قمری و معاصر شاه سلیمان صفوی(1077-1105هـ.ق)، مضامین پیچیده و تعبیرات بی‌سابقه، مضمون‌آفرینی، لطایفی از سلوک و عرفان، دعوت به زهد و عزلت و فراغت از دنیای دون، نشانه‌هایی از عشق و معرفت باطنی، احساسات و عواطف شخصی و گاه نقدهای اجتماعی و سیاسی و پندهای اخلاقی برای رهایی از آشوب‌ها و گرفتاری‌های دنیا، طنز، و.... به چشم می‌خورد.
در این مقاله به شش مضمون شاخص در دیوان او همچون مضامین اخلاقی، جبر و اختیار، مضامین سیاسی - اجتماعی، فرهنگ مردم(folklore)، طنز و مضامین عرفانی پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

سعیدا؛ ادبیات تعلیمی؛ عرفان؛ طنز؛ مضامین اخلاقی؛ شعر سده یازدهم

مراجع

 

1- ابراهیمی دینانی، غلامحسین .(1377). نیایش فیلسوف، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.

2- انصاری، خواجه عبدالله .(1372). مجموعه رسائل فارسی، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: توس.

3- انوشه، حسن .(1376). فرهنگنامه ادبی فارسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

4- بهزادی اندوهجردی، حسین .(1378). طنز و طنزپردازی در ایران، تهران: نشر صدوق.

5- پورجوادی، نصرالله .(1385). زبان حال در عرفان و ادبیات فارسی، تهران: هرمس.

6- جعفری، محمّدتقی .(1344). جبر و اختیار، قم: دارالتبلیغ اسلامی.

7- جهانگیری، محسن .(1367). محی الدین بن عربی چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.

8- حلبی، علی اصغر .(1377)، تاریخ طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلام تا روزگار عبید زاکانی، بی‌جا: بهبهانی.

9- ------------ .(1376). مبانی عرفان و احوال عارفان، تهران: اساطیر.

10- داد، سیما .(1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی، واژه‌نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی  فارسی و اروپایی، تهران: مروارید.

11- رزمجو، حسین .(1374). انواع ادبی و آثار آن، مشهد: آستان قدس رضوی.

12- زرین‌کوب، عبدالحسین .(1369). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.

13- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا .(1386). زمینه اجتماعی شعر فارسی، تهران: اختران و زمانه.

14- شمیسا، سیروس .(1378). انواع ادبی، تهران: فردوس.

15- صبور، داریوش .( 1384). دیداری با نثر معاصر فارسی، تهران: سخن.

16- ----------- .( 1382). بر کران بیکران (نگاهی به شعر معاصر فارسی)، تهران: سخن.

17- ----------- .(1380). ذرّه و خورشید (عشق و عرفان و جلوه‌های آن در شعر فارسی)، تهران: زوّار.

18- ضیاء‌نور، فضل الله .(1369). وحدت وجود، تهران: زوّار.

19- فلّاح، غلام فاروق .(1374). موج اجتماعی سبک هندی، مشهد: ترانه.

20- کاسب، عزیزالله .(1366). زمینه‌های طنز و هجا در شعر فارسی، تهران: مؤلّف.

21- محجوب، محمّدجعفر .(1383). ادبیات عامیانه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.

22- محمّدی، علی .(1386). شرح کشف‌المراد، قم: دارالفکر.

23- محمّدی، کاظم .(1369). جدال تاریخی عقل و عشق، بی‌جا: منفرد.

24- مدرّسی، محمّدتقی .(1369). مبانی عرفان اسلامی، ترجمه محمّدصادق پرهیزکار، قم: اندیشه اسلامی.

25- مشرف، مریم .( 1389) جستارهایی از ادبیات تعلیمی ایران، تهران: علمی.

26- معروف‌الحسنی، هاشم .(1375). تصوّف و تشیع، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

27- معین، محمّد .(1353). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.

28- میرصادقی، میمنت .(1373). واژه‌نامه هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز.

29- نصرآبادی، محمّدطاهر .(1379). تذکره نصرآبادی، به کوشش احمد مدقّق یزدی، یزد: یزد.

30- نقشبندی، سعید .(1387). دیوان، به تصحیح رضیه رضایی تفتی، تهران: کوثر.

31- وزین‌پور، نادر .(1366). آفتاب معنوی (چهل داستان از مثنوی معنوی)، تهران: امیرکبیر.

32- هدایت، صادق .(1344). نیرنگستان، تهران: امیرکبیر.

33- یثربی، سیدیحیی .(1368). سیر تکاملی عرفان و تصوّف، تبریز: دانشگاه تبریز.