بررسی و تحلیل نوعی از تصرفات کاتبان در نسخه‌های خطی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 3، شماره 9، خرداد 1390، صفحه 139-162   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

احمدرضا یلمه ها

 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان

چکیده

نسخه‌های خطی در واقع سرمایه فرهنگی و گنجینة تاریخ تمدن هر جامعه‌ای است و بی‌مدد شناخت آن‌ها نمی‌توان از آرا، عقاید و به طور کلی تاریخ فرهنگ گذشتگان شناختی حاصل کرد. بدیهی است این آثار مکتوب در هر زبانی و در میان هر جامعه‌ و نسلی نمی‌تواند از خطر دیگرگونی به دور بماند. علل تصرف و تغییر در صورت و معنای نگاشته‌ها جنبه‌های گوناگونی دارد. از جمله این علل سهو و تساهل کاتبان و نسّاخ در کتابت نسخه‌های خطی است. این تصرف‌های سهوآمیز نسخه‌‌نویسان، گاه بر اثر خستگی و خطای چشم و گاه در اثر خطای ذهنی کاتب روی می‌داده است. نوعی از این تصرفات سهوآمیز که به وفور در نسخه‌های خطی دواوین شعرا در دوره‌های مختلف مشهود است، خلط و به هم آمیزی ابیات و در نتیجه حذف و افتادگی مصراع و یا مصاریعی از ابیات است.
نگارنده بر آن است تا در این مقاله به نمونه‌های گوناگون این نوع تصرفات در نسخه‌های خطی بپردازد و علت و یا علل به وجود آمدن آن‌ها را با ارائه نمونه‌های مختلف، که در دیوان‌های چاپی برخی از شاعران مورد توجه واقع نشده و در نتیجه آن، ابیات به صورت مبهم و ناقص ضبط شده است را مورد نقد و بررسی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

تصحیح؛ کاتب؛ نسخه‌های خطی؛ تصرفات؛ دیوان؛ شعر فارسی

مراجع

 

1ـ آذر بیگدلی،‌ لطف علی بیگ. (1337). آتشکده آذر، ‌به کوشش سید جعفر شهیدی، ‌تهران: امیرکبیر.

2ـ اخسیکتی، اثیرالدین. (1337). دیوان اشعار، ‌تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ، تهران: رودکی.

 3- ادیب صابر ترمذی، شهاب‌الدین. (1385). دیوان، تصحیح احمدرضا یلمه‌ها، تهران: نیک‌خرد.

4- امامی هروی، رضی الدین عبدالله. (1343). دیوان، به کوشش همایون شهیدی، تهران: علمی.

5- -----------------------. ( 699 قمری). دیوان. نسخة خطی کتابخانه چستربیتی دوبلین.

6- ----------------------. ( 1003 قمری). دیوان. نسخة خطی 1183 کتابخانه مجلس شورای اسلامی. نستعلیق غلامحسین جولاق.

7- ---------------------. (1263 قمری). دیوان، نسخه موزه بریتانیا، فیلم 702 دانشگاه تهران.

8- امیر معزّی نیشابوری، محمدبن عبدالملک. (1318). کلیات دیوان، مقدمه و تصحیح و تعلیقات عباس اقبال آشتیانی، تهران: بارانی.

9- انوری ابیوردی، اوحدالدین. (1364). دیوان، تصحیح  ‌مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.

10- پادشاه، محمد. (1364). فرهنگ آنندراج، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.

11- جاجرمی، محمد. (1350). مونس‌الاحرار فی دقایق‌الاشعار، به کوشش میرصالح طیبی، تهران: انجمن آثار ملی.

12- جرفادقانی، نجیب. (1371). دیوان، به کوشش احمد کرمی، تهران: سلسله نشریات ما.

13- جهانبخش، جویا. (1387). «تأملات نظری کارآمد در تصحیح متون ادبی»، مجله آینه میراث، دورة جدید، سال ششم، شماره سوم، پیاپی 42.

14- ----------- . (1384). راهنمای تصحیح متون، تهران: میراث مکتوب.

15- خاقانی شروانی، افضل الدین. (1368). دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.

16ـ خلف تبریزی، محمدحسین. (1361). برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.

17- خواند میر، غیاث الدین. (1362). حبیب السیر، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام.

18- دولتشاه سمرقندی. (1366). تذکره‌الشعراء، تصحیح محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور.

19- دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.

20- شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1372). صور خیال در شعر فارسی، تهران:‌ آگاه.

21- شمس قیس رازی. (1360). المعجم فی معاییر اشعار العجم،‌ تصحیح مدرس رضوی، تهران: زوار.

22- صفا، ذبیح الله. (1373)‌. تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.

23- عمعق بخارایی، شهاب‌الدین. (بی‌تا). دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: فروغی.

24- فدایی، غلامرضا. (1386). آشنایی با نسخ خطی و آثار کمیاب، تهران: سمت.

25- فروزانفر، بدیع الزمان. (1350). سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی.

26- -------------- . (1383). تاریخ ادبیات ایران در عصر مغول، به کوشش عنایت‌الله مجیدی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

27- فلکی شروانی، جلال الدین. (1345). دیوان، به اهتمام طاهری شهاب، تهران: ابن‌سینا.

29- مایل هروی،‌ نجیب. (1369). نقد و تصحیح متون، مشهد: آستان قدس رضوی.

30- -------------. (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

31- مدرس تبریزی، میرزا محمد علی. (1374). ریحانه‌الادب، تهران: خیام.

32ـ‌ مستوفی، حمدالله. (1373). نزهه القلوب، تهران: دنیای چاپ.

33 - ----------- . (1361). تاریخ گزیده، به اهتمام ادوارد براون، تهران: دنیای چاپ.

‌34- نفیسی، ‌سعید. (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی، تهران: فروغی.

35- هدایت، رضاقلی خان. (1339). مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.

36- واله داغستانی. (1373). ریاض‌الشعرا، تهران: نگاه.

37- وطواط، رشیدالدین. (1339). دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: بارانی.

38- ------------. (699 قمری). دیوان، نسخه خطی کتابخانه چستربیتی دوبلین.