اسلوب معادله در غزل سعدی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 8، دوره 3، شماره 9، خرداد 1390، صفحه 163-184   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

محمد حکیم آذر

 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد

چکیده

سعدی شاعری استدلال‌گراست. ابیات او در غزل، به عبارت‌ها و گزاره‌های منطقی چنان نزدیک می‌شود که در عین مخیل بودن، بسیار استوار به چشم می‌آید. یکی از راه‌های خلق تصاویر هنری و ایجاد زمینه‌های منطقی و قابل درک، در غزل، اسلوب معادله است که سعدی با شناخت مناسبی که از ظرفیت‌های این شگرد ادبی داشته، شعر خود را به کمک آن هنری‌تر و استدلالی‌تر کرده است. اسلوب معادله از فروع بحث تشبیه است که با درآمیختن به تمثیل، شعر را به ساحت‌های تصویری روشن و قابل درک رهنمون می‌سازد، از تجربه‌های همگانی می‌گوید و هیأت‌های ذهنی شاعر را به هیأت‌های بیرونی در جهان ما پیوند می‌زند. در غزل سعدی با شناخت از امکانات تشبیه تمثیل و زیر مجموعة فنّی آن، اسلوب معادله، این شگرد، گاه در قالب تک بیت‌ها و در مواردی در قالب دو بیت ساخته شده است. سعدی با درک درست از ایجاز، مصراع های محسوسی را که در اسلوب معادله به کار گرفته از زمینه‌های حیات اجتماعی ایرانیان برگزیده تا نشانه‌های شعری‌اش روشن باشد و مدلول‌های تجربه شده‌ای را به صورت فشرده در قالب تک بیت‌ها، برای مخاطب فارسی زبان پیش چشم بگسترد. این عمل باعث می‌شود که غزل علاوه بر مخیل‌شدن، منطقی و هندسی هم بشود و سعدی با آگاهی از زوایای روح و روان مخاطب خود، با استفاده از اسلوب معادله، غزل را در بستری از تصاویر آشنا، حکمت‌های عامیانه، تجربیات ملموس انسانی، متل‌ها و مثل‌های عامیانه، داستان‌ها، اساطیر دینی و غیر دینی، با حال و هوایی از پیام‌های عارفانه و عاشقانه، در هم می‌تند.

کلیدواژه‌ها

اسلوب معادله؛ سعدی؛ استدلال؛ منطق؛ تشبیه تمثیل؛ تشبیه مرکب

مراجع

 

1- قرآن کریم .(1379). ترجمة مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: ناس.

2- الهاشمی، احمد .(1410). جواهرالبلاغه فی المعانی و البیان و البدیع، قم: مکتب الاعلام الاسلامیه.

3- انوری .(1372). دیوان انوری، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.

4- بیدل دهلوی، عبدالقادر .(1384). دیوان بیدل دهلوی، دومجلّد، تصحیح خلیل الله خلیلی، تهران: سیمای دانش.

5- جرجانی، عبدالقاهر .(1374). اسرارالبلاغه، ترجمة جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه تهران.

6- حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمّد .(1367). دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوّار.

7- حسن‌پور آلاشتی، حسین .(1384). طرز تازه، تهران: سخن.

8- حسینی، امیر برهان الدین عطاءالله محمود .(1384). بدایع‌الصنایع، تهران: بنیاد موقوفات افشار.

9- حمیدیان، سعید .(1383). سعدی در غزل، تهران: قطره.

10- خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل بن علی .(1373). دیوان خاقانی، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.

11- خسروی، حسین .(1389) نگاه نو(مجموعة مقالات)، شهرکرد: دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد.

12- رادویانی،محمدبن عمر .(1362). ترجمان‌البلاغه، به اهتمام احمد آتش، تهران: اساطیر.

13- رجایی، محمد خلیل .(1376). معالم‌البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، شیراز: دانشگاه شیراز.

14- سعدی، مصلح بن عبدالله .(1365). کلیات سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.

15- شفیعی کدکنی، محمدرضا .(الف1366). شاعر آینه‌ها، تهران: آگاه.

16- ----------------- .(ب1366). صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.

17- شمس‌الدین محمد بن قیس الرازی .(1387). المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی، تهران: زوّار.

18- شمیسا، سیروس .(1379). بیان، تهران: فردوس.

19- ----------- .(1376). سبک‌شناسی شعر، تهران: فردوس.

20- شمس‌العلمای گرکانی، محمد حسین .(1377). ابدع‌البدایع، به اهتمام حسین جعفری، تبریز: احرار.

21- صائب تبریزی، محمدعلی .(1364). دیوان صائب تبریزی، ج1، به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.

22- ------------------ .(1365). دیوان صائب تبریزی، ج2، به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.

23- ------------------ .(1370). دیوان صائب تبریزی، ج6، به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.

24- عزیزیان، کبری .(1383). راهنمای دیوان صائب تبریزی، تهران: علمی و فرهنگی.

25- عبادیان، محمود .(1384). تکوین غزل و نقش سعدی، تهران: اختران.

26- فاضلی، محمد .(1376). دراسه و نقد فی مسائل بلاغیه هامه، مشهد: دانشگاه فردوسی.

27- فتوحی، محمود .(1379). نقد خیال، تهران: روزگار.

28- ---------- .(1386). بلاغت تصویر، تهران: سخن.

29- فرخی سیستانی .(1371). دیوان حکیم فرخی سیستانی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.

30- فروغی، محمدعلی .(1384). سیر حکمت در اروپا، تهران: زوّار.

31- کانت، ایمانوئل .(1362). سنجش خرد ناب، ترجمة میر شمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران: امیرکبیر.

32- متنبی، ابوالطیب. (1384). چکامه‌های متنبّی، ترجمة ای.جی. آربری، مقدمه و ترجمه به فارسی از موسی اسوار، تهران: هرمس.

33- محمد ابوموسی، محمد .(2004). التصویر البیانی، القاهره: مکتبه وهبه.

34- منوچهری دامغانی .(1363). دیوان منوچهری، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.

35- وطواط، رشیدالدین .(1362). حدائق السّحر فی دقائق الشّعر، به اهتمام عباس اقبال، تهران: سنایی و طهوری.