غُلغُلِ اجزایِ عالم بشنوید (تحلیل عارفانة نماز از دید مولوی)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 2، شماره 7، آذر 1389، صفحه 83-104   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

عطامحمد رادمنش

 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

چکیده

نماز ستون دین و نزدیکترین راه به حق است؛ برپا داشتن آن با حضور قلب، موجب دست‌یابی به گنج‌های اسرار و حقایق الهی و در نتیجه سبب تقرب به معشوق سرمدی است.
نماز بهترین و کارآمدترین سلاح نبرد با ابلیس و خدعه‌های اوست. نماز بدرقة آدمی است تا وی را از چنگالِ دیو نفس برهاند و نخستین پیمان بندگی وی با حق را تجدید کند.
فریضه‌ای که حضرت رسول(ص) آن را «قرّة العین» خویش شمرده دارای چنان شأن و فضیلتی است که برگزاری حتی دو رکعت از آن بر دنیا و امتیازات آن برتری دارد و ترک آن موجب انهدام دین می‌شود.
مولوی که از سخنوران نامی عرفانی است، برای نماز ظاهر و باطنی قایل است که نمازگزار با توجّه به قابلیت خویش و درک حقیقت آن می‌تواند به اهداف نماز دست یابد و مأجور حق شود.
او نماز عاشقانه را بر نماز زاهدانه اَولی می‌داند؛ چه زاهد با پای تن و به کندی راه وصال می‌سپرد؛ ولی عارف با پر و بال عشق هر دم به ساحت محبوب نزدیک می‌شود.
وی پاک کردن درون را از پندارهای بازدارنده و اَصنام هوا و هوس، ضرورت راه تعالی می‌داند و با تکیه بر آیات شریف معتقد است که علاوه بر آدمی و پری، حیوان، گیاه و جماد نیز به ذکر و ستایش حق می‌پردازند؛ لیکن گوش دل باید گشود تا نغمه‌های پر شور توحیدی آنها شنیده شود.
این پژوهش رویکردی به تجلی عارفانة نماز در آثار مولانا دارد، خاصّه بر ابیاتی از مثنوی که بر پایة آیات قرآن کریم و احادیث شریف بنا شده‌اند؛ همچنین نگارنده در طی این پژوهش نیم‌نگاهی دارد به سخنان عارفان بویژه آنان که از مقتدایان و پیشروان مولوی محسوب می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

نماز؛ نماز عارفانه؛ مولوی؛ مثنوی

مراجع

 

1- قرآن مجید .(1375). ترجمة مهدی الهی قمشه ای، چ اوّل، تهران: انتشارات اورست.

2- امام علی (ع) .(1352). نهج البلاغه، ترجمه و شرح فیض الاسلام، چ دوم، تهران: طبع و نشر فیض الاسلام.

3- ابوعلی عثمانی .(1367). ترجمة رسالة قشیریه، با تصحیحات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

4- بدرالدین بن ابراهیم .(1381). فرهنگ لغات فرس پنج بخشی (فرهنگنامه زفان گویا وجهان پویا)، تصحیح حبیب‌الله طالبی، چ اوّل، تهران: فرهنگی و انتشاراتی پازینه.

5- برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی .(1362). برهان قاطع، بی‌چا، تهران: انتشارات امیر کبیر.

6- بیهقی، ابوالفضل .(2536). تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، چ دوم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

7- خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل .(1357). دیوان خاقانی، به کوشش ضیاء الدین سجادی، چ دوم، تهران: انشارات زوار.

8- دقیقی طوسی، ابومنصور محمد .(1368). دیوان دقیقی، به انضمام فرهنگ بسامدی، به اهتمام محمّدجواد شریعت، چ اول، تهران: انتشارات اساطیر.

9- روحانی، رضا .(1384). «تأویل و انواع آن در مثنوی» فصلنامة علمی - پژوهشی پژوهشهای ادبی، ش9و10، تهران.

10- زمانی، کریم .(1374). شرح جامع مثنوی،(دفتر سوم)، چ اوّل، تهران: انتشارات اطلاعات.

11 ــــــــــــ .(1382). میناگر عشق، چ اوّل، تهران: نشر نی.

12- سعدی، مشرّف‌الدین مصلح‌بن عبدالله .(1340). کلیات سعدی، با استفاده از نسخة تصحیح شدة محمدعلی فروغی، تهران: انتشارات اقبال و شرکا.

13- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم .(1368). حدیقةالحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، بی‌چا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

14 ـــــــــــــ .(1362). دیوان سنایی، به اهتمام مدرس رضوی، چ سوم، تهران: انتشارات کتابخانة سنایی.

15- صاحب الزمانی، ناصر .(1351). خطّ سوم، دربارة شخصیت، سخنان و اندیشة شمس تبریزی، تهران: مطبوعاتی عطایی.

16- طاووسی، محمود .(1365). واژه نامة شایست نشایست، چ اوّل، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.

17- عزالدین محمود کاشانی .(1367). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ سوم، تهران: نشر هما.

18- عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری .(1388). اسرارنامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چ چهارم، تهران: انتشارات سخن.

19 ــــــــــــ .(1387). الهی نامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چ سوم، تهران: انتشارات سخن.

20 ــــــــــــ .(2135). تذکرة الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، چ دوم، تهران: کتابخانة زوّار.

21- عین القضاة همدانی، ابوالمعالی عبدالله .(1373). تمهیدات، تصحیح و تعلیق عفیف عسیران، چ چهارم، تهران: انتشارات منوچهری.

22- فردوسی، حکیم ابوالقاسم .(1370). شاهنامه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، چ اول، ج دوم، تهران: انتشارات علمی.

23- فروزانفر، بدیع الزمان .(1361). احادیث مثنوی، چ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

24 ــــــــــــ .(1348). شرح مثنوی شریف، جزء سوم از دفتر اول، چ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

25- فره‌وشی، بهرام .(1352). فرهنگ پهلوی، چ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

26- گوهرین، سید صادق .(1362). فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی، ج چهارم، چ دوم، تهران: کتابفروشی زوّار.

27- محمد لاهیجی (شیخ...) .(1368). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، با مقدمة کیوان سمیعی، چ چهارم، تهران: انتشارات کتابفروشی محمودی.

28- مولوی، جلال الدین محمد .(1358). فیه مافیه، تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، چ سوم، تهران: انتشارات امیر کبیر.

29 ــــــــــــ .(1363). کلیات شمس (دیوان کبیر)، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، ج3و4و6، چ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

30 ــــــــــــ .(1369). مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام و تصحیح اینولد الیّن نیکلسون (6دفتر)، چ هفتم، تهران: انتشارات مولی.

31 ــــــــــــ .(1365). مجالس سبعه، تصحیح و توضیحات توفیق هـ. سبحانی، چ اوّل، تهران: انتشارات کیهان.

32- نجم رازی، نجم الدین، ابوبکربن محمد .(1374). مرصادالعباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، چ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

33- یاحقی، محمدجعفر (با نظارت...) .(1377). فرهنگنامة قرآنی، ج 1و3، چ دوم، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.