شمـع آفتـاب

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 1، شماره 2، شهریور 1388، صفحه 51-60   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

چکیده

در این جستار ترکیب « شمع آفتاب» در بیت:





زروی دوست دل دشمنان چه دریابد
            


 


چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا
                            (حافظ، 1371: 3)





بررسی شده و اختلاف نظر حافظ پژوهان دربارة آن نقد شده است. توجه به آثار معاصران حافظ و شاعران پیش از وی در استعمال ترکیب کلیشه ای « شمع آفتاب» توضیح بهاءالدین خرمشاهی، حافظ شناس بزرگ روزگار ما را که در آن آمده است: « شمع آفتاب: اضافه تشبیهی نیست. مراد مشعل و شعله آفتاب است و گرنه شمع عادی از نظر نورانیت با آفتاب مناسبتی ندارد...» رد می نماید. گشتگی مصراع دوم بیت مورد نظر در میان یازده نسخه دیوان حافظ به صورتهای « قرص آفتاب (چهار نسخه) و شمع و آفتاب (دو نسخه) و شمع آفتاب (پنج نسخه)، آمده است. نویسنده تنها صورت « شمع آفتاب» (پنج نسخه) را درست دانسته و برای اثبات این مطلب که در این ترکیب « آفتاب» به « شمع» مانند شده است، نه برعکس، شواهد فراوانی در متون گذشته یافته و نیز به نکاتی جالب توجه رسیده است:

ترکیب « شمع آفتاب» ترکیب کلیشه ای بوده است که به صورتهای « شمع خورشید» و « شمع مهر» نیز آمده است.
گاه نیز برعکس شمع به خورشید مانند شده است.
اینکه شمع گردون، شمع افق، شمع روز، شمع آسمان، شمع فلک و شمع خاورگاه استعاره از آفتاب اند، دلیلی دیگر بر این ادعاست.
نکتة دیگری که از شواهد به دست می آید، این است که در قدیم چراغها را از شمع روشن می‌کرده اند.
آخرین نکته که در خصوص شمع و چراغ قابل تأمل است، این است که در زمان قدیم شمع بزرگتر و بسی برتر از چراغ بوده است:

در مصراع مورد بحث حافظ « شمع آفتاب» در برابر « چراغ مرده » نشسته است؛ یعنی « چراغ» با « آفتاب» مقایسه شده، نه با « شمع »؛ هرچند شمع نیز از چراغ بزرگتر و در روشنایی برتر بوده است. حافظ، روی دوست را به شمع مانند نمی کند، بلکه آن را آفتاب می داند تا چراغ را در برابر آفتاب نشانده باشد. چراغ در زمان قدیم با روغن می سوخته است و ضعیف و اندک نوربوده و هنگام خاموشی سیاه و تیره؛ به طوری که خاقانی آن را دل سیاه نیز خوانده است.

کلیدواژه‌ها

شمع آفتاب؛ شمع ماه؛ چراغ خورشید؛ چراغ قمر؛ استعاره

مراجع

 

1- اشرف‌زاده، رضا .(1379). راز خلوتیان، شرح گزیدة غزلیات حافظ شیرازی، انتشارات کلهر.

2- انوری .(1376). دیوان، به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.

3- ثروتیان، بهروز .(1379). غزلیات حافظ، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه، چاپ اول.

4- جامی .(1378). هفت اورنگ.

5- حافظ، شمس الدین. (1371). دیوان، کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی علیشاه، چاپ دهم.

6- خاقانی .(1375). دیوان، با مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات نگاه.

7- خرمشاهی، بهاء‌الدین .(1371). حافظ نامه، ج 1، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.

8- خواجوی کرمانی .(1374). دیوان، به کوشش سعید قانعی، انتشارات بهزاد.

9- رادویانی، محمد بن عمر .(1362). ترجمان البلاغه، تصحیح احمد آتش، انتشارات اساطیر، چاپ دوم.

10- زنجانی، برات .(1372). شرح مخزن الاسرار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.

11- سعدی .(). کلیات، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر، چاپ هشتم.

12_____ .(1372). دیوان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، انتشارات مهتاب، چاپ ششم.

13____ .(1373). گلستان، به تصحیح غلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی، چاپ سوم.

14- سیف فرغانی .(1360). دیوان، به کوشش ذبیح الله صفا.

15- شمس تبریزی .(1376). کلیات، تهران: انتشارات امیرکبیر.

16- شفیعی کدکنی .(1381). شاعر آینه‌ها، تهران: آگاه.

17- شمیسا، سیروس .(1376). بیان، تهران: انتشارات فردوسی، چاپ ششم.

18- صائب .(1374). دیوان، به کوشش محمد قهرمان، ج2، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.

19- عراقی، فخرالدین .(1372). مجموعه آثار، به کوشش نسرین محتشم، تهران: زوار.

20- عطار نیشابوری .(1375). دیوان، با مقدمه سعید نفیسی، کتابخانه سنایی، چاپ دوم.

21- فرخی سیستانی .(1371). دیوان، به کوشش محمد دبیر سیاقی، انتشارات زوار، چاپ چهارم.