این خرد خام به میخانه بر

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 1، شماره 1، خرداد 1388، صفحه 60-70

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

چکیده

توجه به عقل و تعقل از همان آغاز ظهور اسلام به عنوان یکی از راههای اساسی معرفت و رسیدن به حقیقت در آیات و روایات مطرح شد؛ به طوری که جاهلیت را عین بی‌عقلی و اسلام را عین عاقلی بیان کرده‌اند. تأثیر این نوع تفکر را در شعر شاعران سده‌های نخست ادب فارسی، بویژه فردوسی و ناصر خسرو بخوبی می‌توان دید؛ تا آنجا که ستایش خرد و عقل یکی از بن مایه‌های شعر آنان به شمار می‌رود.
اما به سبب اختلافات مذهبی و ظهور مکاتب کلامی، بویژه پس از ظهور ابوالحسن اشعری در سده سوم و تثبیت اندیشه‌های او به وسیله مدارس نظامیه در سده پنجم و ترویج این اندیشه‌ها در آثار کسانی، همچون محمد غزالی، به جای مبارزه با معتزله و فلاسفه، مخالفت با عقل رواج یافت.
تأثیر این نوع اندیشه با ظهور سنایی در ادب فارسی آشکار شد و از آن پس خردستیزی و هیچکاره دانستن عقل یکی از اساسی‌ترین مضامین شعر شد و عقل بزرگترین رقیب عشق به شمار رفت و این اندیشه سالها حکمرانی کرد؛ به طوری که کوششهای بزرگانی، چون ملاصدرا در حکمت متعالیه یا آثار نویسندگانی، چون صائن‌الدین علی ترکه نیز نتوانست این نوع اندیشه را بکلی از میان ببرد.

کلیدواژه‌ها

عقل؛ عشق؛ اشاعره؛ معتزله؛ حکمت متعالیه

مراجع

 

1ـ ابن‌سینا، علی­بن حسین بن­عبدالله .( 1360). رسائل ابن­سینا، ترجمه ضیاءالدین دری تهران: انتشارات مرکزی.

2ـ اراسموس، دسیدریوس .( 1376). در ستایش دیوانگی، ترجمه حسین صفاری، تهران: انتشارات فرزان.

3ـ اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل .( بی‌تا). الابانه عن اصول الدیانه، المدینه المنوره: الجامعه الاسلامیه.

4ـ افلاطون .( 1362). پنج رساله، ترجمه محمود صناعی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

5______ .( 1336). فدروس و سه رساله دیگر، ترجمه محمود صناعی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

6ـ الفاخوری، حنا و خلیل الجّر .( 1355). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات زمان.

7ـ پورجوادی، نصراله .( 1366). «عقل دکارتی و جنون نیشابوری» نشریه نشر دانش، سال هفتم، شماره 2، فروردین و اردیبهشت.

8ـ پورنامداریان، تقی .( 1375). دیدار با سیمرغ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

9ـ جامی، عبدالرحمن .( 1367). بهارستان، تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: انتشارات اطلاعات.

10ـ حافظ، شمس­الدین محمد .( 1364). دیوان، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: انتشارات زوّار.

11ـ زرین­کوب، عبدالحسین .(1364). از کوچه رندان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

12ـ سبحانی، جعفر .( 1361). فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، تهران: انتشارات صحیفه.

13ـ سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم .( 1368). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح وتحشیه، سیدمحمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

14 _____________________ .( 1362). دیوان، به اهتمام سید محمد تقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

15- شفیعی کدکنی، محمدرضا .( 1372). تازیانه­های سلوک، تهران: مؤسسه انتشارات آگاه.

16- شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم .( 1362). الملل و النحل، تحریر نو: مصطفی خالقداد هاشمی، تصحیح و ترجمه سیدمحمدرضا جلالی نائینی، تهران: انتشارات اقبال.

17ـ صفا، ذبیح­الله .( 1371). تاریخ ادبیات ایران، تهران: انتشارات فردوس.

18_________ .( 1371). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

19ـ عطار، فریدالدین .( 1366). منطق­الطیر، تصحیح سیدصادق گوهرین، تهران:  شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

20__________ .( 1338). اسرارنامه، تصحیح سیدصادق گوهرین، تهران: انتشارات صفی علیشاه.

21ـ عطوان حسین .( 1371). فرقه های اسلامی درسرزمینهای شام، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.

22ـ غزالی، ابوحامد محمدبن­محمد .( 1986). احیاء علوم الدین، ابوالفضل عبدالرحیم بن الحسین العراقی، بیروت: دارالکتب العلمیه.

23ـ فاضل، محمود .( 1362). معتزله، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

24ـ فردوسی، ابوالقاسم .( 71-1963). شاهنامه، به اهتمام ا.برتلس، مسکو: انستیتو خاورشناسی.

25ـ فروزانفر، بدیع الزمان .( 1369). سخن و سخنوران، تهران: انتشارات خوارزمی.

26ـ قزوینی رازی، عبدالجلیل .( 1358). کتاب النقص، تصحیح میرجلال الدین محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.

27ـ قشیری. عبدالکریم هوازن بن عبدالملک .( 1361). ترجمه رساله قشیریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.

28ـ کلینی رازی، ابو جعفرمحمدبن یعقوب­بن اسحاق .( بی­تا). اصول کافی، ترجمه و شرح سیدجواد مصطفوی تهران: شرکت دفتر نشر اهل بیت­(ع).

29ـ مجتهدی، کریم .( 1363). فلسفه نقادی کانت، تهران: موسسه هما.

30ـ محقق، مهدی .( 1362). شرح سی قصیده ناصرخسرو، تهران: دانشگاه تهران.

31ـ مشکور، محمدجواد .( 1372). سیرکلام در فرق اسلام، تهران: انتشارات شرق.

32ـ معروف الحسنی، هاشم .( 1371). شیعه در برابر معتزله و اشاعره، ترجمه سیدمحمدصادق عارف، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.

33ـ مولوی، جلال الدین محمد .( 1363). مثنوی، تصحیح نیکلسون، به اهتمام نصراله پورجوادی، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.

34ـ ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین .( 1357). دیوان، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، شعبه تهران.

35_________________ .(1363). جامع الحکمتین، تصحیح هانری ماسه و محمدمعین، تهران: کتابخانه طهوری.

36_________________ .(بی­تا). زادالمسافرین، تصحیح، محمدبذل الرحمن، تهران: انتشارات کتابفروشی محمودی.

37ـ نجم رازی، ابوبکر عبدالله بن­محمد .( 1366). مرصاد العباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران.

38ـ نصر، سیدحسین .( 1371). سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی کتابهای حبیبی.

39ـ نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر .( 1372). چهارمقاله، تحقیق محمدبن عبدالوهاب قزوینی، تهران: انتشارات جامی.

40ـ نیشابوری، محمدبن حبیب .( 1342). عقلاء المجانین، علّق حواشیه و نشره وجیه فارسی الکیلانی، مصر: مطبعه العربیه.

41 ـ هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان .( 1358). کشف المجحوب، تصحیح و. ژوکوفسکی، تهران: کتابخانه طهوری.

 42ـ همایی، جلال­الدین .( بی­تا). غزالی نامه، تهران: کتابفروشی فروغی.