صُوَر بیانی مضاعف در شعر فارسی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 1، شماره 1، خرداد 1388، صفحه 81-90

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

چکیده

 
مقالة حاضر به منظور بررسی گونه‌های مختلف «صُوَر بیانی مضاعف» در شعر فارسی نگارش یافته است و قصد دارد با بررسی نمونه های به دست آمده از این صور بیانی، به تحلیل و دسته بندی آنها بپردازد. روش تحقیق در این گفتار کتابخانه ای بوده، نتایج به دست آمده، به روش توصیفی و تحلیلی طبقه بندی و ارائه شده اند.
صور بیانی مضاعف، گونه‌هایی بسیار کمیاب از صور خیال هستند که در آن، یک صورت بیانی با یک صورت بیانی دیگر و یا با یک آرایة بدیعی ترکیب شده، تشکیل یک صورت بیانی مضاعف را می دهد. بر این اساس، صور بیانی مضاعف به دو دستة کلّی تقسیم می گردد:
الف) ترکیب دو صورت بیانی با یکدیگر؛ که خود دو گونه است: 1. ترکیب یک صورت بیانی با همان صورت بیانی؛ مانند: استعاره در استعاره (که به سه گونه تقسیم می‌شود: «استعاره در استعاره» در استعارة مصرّحه؛ « استعاره در استعاره» در استعارة مکنیّه؛ «‌استعاره در استعاره» به صورت ترکیب استعارةمصرّحه با استعارةمکنیّه )، تشبیه در تشبیه، کنایه در کنایه، مجاز در مجاز؛  2. ترکیب یک صورت بیانی با صورت بیانی دیگر؛ مانند: تشبیه بعد از استعاره، استعاره در تشبیه، کنایه در تشبیه و … .
ب) ترکیب یک صورت بیانی با یک آرایة بدیعی؛ مانند: استعاره در ایهام، استخدام در استعاره، ایهام در تشبیه و....
نگارنده در این مقاله، پیش از بررسی این تصاویر مضاعف با شواهدی از شعر فارسی، به تحلیل ارزش زیبایی شناختی این گونه تصاویر بر مبنای نظریّات مختلف پرداخته است.
این نوشتار، نگرش و دیدی « از گونة دیگر » است به دنیای صور بیانی، که می‌تواند دریچه ای برای کاوش های بعدی در این زمینه باشد.

کلیدواژه‌ها

صُوَر بیانی مضاعف؛ تزاحم در تصویر؛ تعدّد و تضاعف تصاویر؛ آرایة مضاعف؛ استعاره؛ تشبیه؛ کنایه؛ مجاز؛ طول ادراک

مراجع

 

1ـ آشوری، داریوش .( 1380). شعر و اندیشه، تهران: نشر مرکز، چاپ سوم.

2ـ حافظ شیرازی .( ‌1378). دیوان غزلیات، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، تهران: صفیعلیشاه، چاپ بیست و سوم.

3ـ خاقانی شروانی .( 1375). دیوان، ویراستة دکتر میرجلال‏الدین کزّازی، ج1، تهران: نشر مرکز.

4ـ خرّمشاهی، بهاءالدین .( 1378). حافظ نامه، ج1، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.

5ـ راستگو، سیّد محمّد .( 1379). ایهام در شعر فارسی، تهران: سروش.

6ـ رستگار فسایی،‌منصور .(1369). تصویر آفرینی در شاهنامه‏ی فردوسی، شیراز: دانشگاه شیراز، چاپ دوم.

7ـ زنجانی، برات .( 1374). احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی، تهران: دانشگاه تهران.

8ـ شفیعی کد کنی، محمّد رضا .( 1380). صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه،‌ چاپ هشتم.

9ـ شمیسا، سیروس .( 1375). بیان و معانی، تهران: فردوس، چاپ دوم.

10ـ طالبیان، یحیی .( 1378). صور خیال در شعر شاعران سبک خراسانی، کرمان:‌ عماد کرمانی.

11ـ فردوسی، ابوالقاسم .( 1376). شاهنامه‏ی فردوسی، به کوشش و زیر نظر دکتر سعید حمیدیان، ج1، تهران: نشر قطره، چاپ چهارم.

12ـ قهرمان، محمد .( 1376). برگزیدة اشعار صائب و دیگر شعرای معروف سبک هندی، تهران: سمت.

13ـ کزّازی، میر جلال الدین .( 1376). رخسار صبح، تهران: کتاب ماد، چاپ چهارم.

14ـ ـــــــــــــــــــــ .( 1380). گزارش دشواریهای دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز، چاپ دوم.

15ـ میرصادقی ( ذوالقدر )، ‌میمنت .( 1376). واژه نامه‏ی هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز، چاپ دوم.

16ـ ناصر خسرو .( 1378). دیوان،‌ تصحیح و شرح دکتر جعفر شعار و دکتر کامل احمد نژاد، تهران: نشر قطره.

17ـ نظامی گنجه‌ای .(1374). مخزن الاسرار، شرح برات زنجانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.