مضامین تعلیمی در دیوان رودکی سمرقندی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 9، شماره 35، آذر 1396، صفحه 1-22   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

کریم شاکر

گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان ، ایران

چکیده

ادبیّات تعلیمی، یکی از مهمترین انواع ادبی است که تثبیت و تقویت صفات مطلوب را از یک سو و نکوهش و تلاش برای حذف صفات ناپسند را در مخاطب عام از سوی دیگر دنبال می‌کند. نگرش هر شاعر درباره‌ی این صفات، نقش برجسته‌ای در کیفیّت القای این مضامین به مخاطبان دارد که بسته به شرایط درونی و محیط پیرامون هر شاعر می‌تواند متفاوت یا حتّی متعارض باشد و بر این اساس، می‌توان ادبیّات تعلیمی را نتیجه و برآیند تثبیت مضامین غنایی و الصاق عنوان خوب و بد به تجربیّات درونی فردی نیز دانست. در این مقاله، مضامین تعلیمی را در چارچوب تحلیل و دسته‌بندی شواهدی از دیوان رودکی، به عنوان خنیاگر و ترانه‌سرایی بنام و شایسته، به دو بخش عمده‌ی امر به معروف و نهی از منکر، بررسی نموده‌ایم تا نشان دهیم در تعداد اندکی از سروده­ های رودکی که اینک در دسترس است، وی بیشتر می‌کوشد احساسات و طرز تلقّی خود را از محیط پرآشوب زمانه‌اش، بنمایاند. به رغم این باور عام که رودکی انسانی شادخوار و دم‌غنیمتی بوده‌است، در واقع، اندوهی حزن آلود و ناشی از خردورزی در اشعارش نمایان است. مهمترین دغدغه‌ی رودکی، سعادتمندی است و تنها راه سعادتمندی از نظر وی، آراستگی به دانش، حکمت و اخلاق، آن هم در جامعه‌ای اخلاق‌مدار و خردمند است پس مضامین تعلیمی نزد رودکی به عنوان «پدر شعر فارسی» و «شاعر تیره‌چشم روشن‌بین» صبغه‌ی غنایی و هنرمندانه همانند مطربان شادی‌آفرین و نیز مصلحانه و اجتماعی همانند اندرزهای پدرانه دارد.   

کلیدواژه‌ها

رودکی؛ اخلاق؛ حکمت؛ شادخوارگی؛ ادبیّات تعلیمی

مراجع

- اته، هرمان (2536). تاریخ ادبیات فارسی، ترجمة رضا زاده‌شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.

2- بیهقی، ابوالفضل (1350). تاریخ بیهقی، به تصحیح علی‌اکبر فیاض، مشهد: چاپخانة دانشگاه مشهد.‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

3- پشت‌دار، علی‌محمد؛ محمدرضا عباس‌پور خرمالو (1388)، «شادزیستی و شادکامی در شعر رودکی»، پژوهش‌نامة ادبیات غنایی، سال هفتم، شمارة12، 5–30.

4- پیامنی، بهناز (1388الف). «رودکی، روایتگر زمان (رویکردی جامعه‌شناختی به دیوان رودکی)»، جستارهای ادبی، سال 42، شمارة164، 195–215.

5- پیامنی، بهناز (1388ب). «شعر رودکی، جلوه‌گر باورهای دینی»، بهار ادب، سال دوم، شمارة دوم، 137-153.

6- جامی، عبدالرحمن (1367). بهارستان، به تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: انتشارات اطلاعات.

7- رودکی، ابوعبدالله جعفر (1378). دیوان رودکی، به اهتمام رسول هادی‌زاده و علی محمدی خراسانی، دوشنبه: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی، سفارت جمهوری اسلامی ایران.

8- زرین‌کوب، عبدالحسین (1363). سیری در شعر فارسی، تهران: انتشارات نوین.

9- زند، میخاییل. آی (2536). نور و ظلمت در تاریخ ادبیات ایران، ترجمة ح. اسدپورپیران، تهران: انتشارات پیام، چاپ دوم.

10- شاکر، کریم (1393). «نگاهی به اندیشه‌های رودکی از منظر عرفانی و حکمی»، فصلنامة عرفان اسلامی، سال 11، شمارة41، 235–246.

11- شمیسا، سیروس (1382). نقد ادبی، تهران: میترا، چاپ دوم.

12- شوپنهاور، آرتور (1391). در باب حکمت زندگی، ترجمة محمد مبشری، تهران: نیلوفر، چاپ سوم.

13- صفا، ذبیح‌الله (1363). تاریخ ادبیات در ایران. ج1، تهران: انتشارات فردوسی، چاپ ششم.

14- عقدایی، تورج (1393). روانشناسی کمال در مثنوی، تهران: انتشارات دستان.

15- عوفی، محمد (1389). لباب الالباب، به کوشش سعید نفیسی، تهران: انتشارات پیامبر.

16- فروزانفر، بدیع‌الزمان (1366). سخن و سخنوران، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ چهارم.

17- مؤتمن، زین‌العابدین (1371). تحول شعر فارسی، تهران: کتابخانة طهوری، چاپ چهارم.

18- مولوی، جلال‌الدین محمد (1386). مثنوی. به تصحیح نیکولسون، تهران: امیرکبیر، چاپ شانزدهم.

19- نعمانی، شبلی (1363). شعر العجم ج1، ترجمة سید محمدتقی فخر داعی، تهران: انتشارات دنیای کتاب، چاپ دوم.

20- ولک، رنه؛ وارن، آوستین (1373). نظریة ادبیات، ترجمة ضیا موحد و پرویز مهاجر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

21- هریس، روی (بی‌تا). زبان، سوسور، ویتگنشتاین، ترجمة اسماعیل فقیه، تهران: مرکز.

22- یارشاطر، احسان (1393). تاریخ ادبیات فارسی، ج1، تهران: سخن.

23- یلمه‌ها، احمدرضا (1390). «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامة ادبیات تعلیمی، سال3، ش11، 153–175.