بازنمایی فضای اجتماعی شهری در ادبیات داستانی ایران معاصر

مطالعات جامعه شناختی شهری

مقاله 7، دوره 7، شماره 24، آذر 1396، صفحه 189-214   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مجید زمانی دهاقانی¹؛ سعید معدنی^{* 2}؛ شاپور بهیان³؛ حسین آقاجانی²

¹دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

²استادیار جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

³استادیار جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مبارکه

چکیده

     هدف این تحقیق پاسخ به این سؤال است که نویسنده‌ی ادبیات داستانی معاصر ایران در تصویرسازی از تحولات فضای اجتماعی شهری، چگونه به تعاریف عناصر و شخصیت­ها پرداخته است؟ به بیان دیگر، با در نظر گرفتن تعاریف مفاهیم معین و حساس در روش پژوهش طبیعت­گرایانه‌ی هربرت بلومر، آیا فضاهای اجتماعی منعکس شده در ادبیات داستانی ایران معاصر از یک فرآیند دیالکتیکی بین عناصر حقیقی جامعه‌ی توصیف شده در داستان و ذهن نویسنده است یا از تعاریف منجمد و ثابت موجود در گفتمان­های سیاسی و اجتماعی حاکم بر فضای عمومی و روشنفکری جامعه برگرفته است؟ جامعه‌ی آماری مورد مطالعه مجموعه داستان­های کوتاه و رمان­های نوشته شده در دوره‌ی معاصر ادبیات ایران است. منظور از دوره‌ی معاصر از مقدمات بروز انقلاب مشروطه تا انقلاب بهمن 1357 است. نمونه‌ی آماری شامل 2 نویسنده و 5 اثر داستانی است که بر اساس نظر 27 متخصص و با استفاده از روش دلفی انتخاب شده­اند. مبنای روشی این پژوهش «عین­گرایی دیالکتیکی» است. بر این مبنا و با استفاده از نظریات جرج زیمل، هنری لوفور و لوسین گلدمن و بسط هم­زمان آن­ها، به چارچوب تحلیلی دیالکتیکی منطبق با نوع پنجم دیالکتیک مورد تعریف ژورژ گورویچ با عنوان «دیالکتیک چشم‌اندازها یا تقابل مناظر» می­رسیم که بر اساس آن می­توان با بررسی هر جزء از سیستم اجتماعی به رابطه­های متقابل آن عنصر یا جزء با عناصر یا اجزاء دیگر رسید. با استفاده از این چارچوب تحلیلی، امکان قرار دادن داده­های حاصل از پژوهش­ها و هم­چنین اطلاعات ارتباطی عناصر در کنار هم و ایجاد یک نظام یا سیستم اطلاعات اجتماعی را فراهم نمود و از طریق این سیستم به تحلیل کلی جامعه/متن دست یافت. آنچه می­توان به عنوان نتیجه‌ی کلی تحقیق و در جواب سؤال اصلی تحقیق ارائه نمود آن است که هیچ­کدام از نویسندگان منتخب را نمی­توان به ­طور مطلق دیالکتیک­گرا یا برعکس نامید زیرا هر کدام از آثار آنان با توجه به موقعیت اجتماعی و زمان نگارش اثر و شرایط اجتماعی و فردی نویسنده و هم­چنین نوع و حجم داستان، می­تواند دارای خط سیر ساختاری متفاوتی باشد.

کلیدواژه‌ها

فضای اجتماعی شهر؛ عین گرایی دیالکتیکی؛ ادبیات داستانی؛ سیستم اطلاعات اجتماعی

مراجع

-         اشمید، کارلو. (1393). متن سخنرانی در دانشگاه تهران در سال 1977، مجله‌ی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره‌ی 19.

-         پارسی، حمیدرضا. (1381). شناخت محتوای فضای شهری، مجله‌ی هنرهای زیبا، شماره‌ی 11.

-         تنهایی، ح.ا. (1391). بازشناسی تحلیلی نظریه­های مدرن جامعه­شناسی، مدرنیته در گذار: نسل دوم 1960-1918، تهران: نشر علم.

-         توسلی، محمود. (1386). طراحی فضای شهری، فضاهای شهری و جایگاه آن‌ها در زندگی و سیمای شهری، تهران: انتشارات شهیدی.

-         تولایی، نوین. (1387). فضای شهری و روابط اجتماعی-فرهنگی، مجله‌ی نامه‌ی پژوهش فرهنگی، سال هفتم، شماره‌ی 5.

-         حبیبی، محسن. (1389). قصه­شهر، تهران، نماد شهر نوپرداز ایرانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

-     حسینی، مریم، شهبازی، آرزو. (1392). نقد مارکسیستی رمان «همسایه­ها» احمد محمود، مجموعه مقالات هفتمین همایش پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی، اسفند 1392، بندرعباس: انتشارات دانشگاه هرمزگان.

-         راودراد، اعظم. (1382). نظریه­های جامعه­شناسی هنر و ادبیات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

-         ساعدی، غلامحسین. (1356). گور و گهواره، تهران: انتشارات آگاه.

-         ____________. (1379). واهمه­های بی­نام و نشان، تهران: نشر ماه ریز.

-     سلمانی، فضل­اله؛ نصیریانی، خدیجه؛ اباذری، پروانه. (1387). تکنیک دلفی: ابزاری در تحقیق، مجله‌ی آموزش در علوم ­پزشکی، بهار و تابستان ۱۳۸۷.

-         فریزبی، دیوید. (1385). زیمل: فضای اجتماعی شهر و کلان­شهر، برگردان جمال خسروی، مجله‌ی راهبرد، شماره‌ی چهل­ودوم.

-         ________ . (1385). فراغت و مدرنیته سودای گریز از روزمرگی مادی، برگردان جمال خسروی، مجله‌ی راهبرد، شماره‌ی 42.

-         گلدمن، لوسین. (1371). جامعه­شناسی ادبیات (دفاع از جامعه­شناسی رمان)، ترجمه‌ی محمدجعفر پوینده، تهران: نشر هوش و ابتکار.

-         محمود، احمد. (1353). همسایه­ها، تهران: امیرکبیر.

-         میرعابدینی، حسن. (1392). هشتاد سال داستان کوتاه ایرانی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات کتاب خورشید.

-          Lefebvre, H. (1991) The Production of Space, Oxford, Blackwell

-          Simmel, George (1904) socaibilty, in Levine, D.N. (ed.), Chicago, unercity of Chicago