اخلاقِ تجاری در ادب فارسی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 9، شماره 35، آذر 1396، صفحه 179-208   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

محمود بشیری¹؛ علی سلیمانی^{* 2}

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی تهران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم (نویسنده مسئول)

چکیده

از آنجا که بازرگانان، تجار و اهل ‌کسب در گذشته نقش مهمی در جهت ارتقای رفاه اقتصادی و سطح کیفی جامعه ایفا می‌کردند، از زبان بزرگان ادبی و تاریخی، توصیه‌ها و تعالیمی پراکنده در خلال متون منظوم و منثور زبان فارسی، دربارۀ آن‌ها به چشم می‌خورد. با جمع‌آوری و دسته‌بندی این تعالیم و توصیه‌ها، نه‌تنها می‌توان با چگونگی خریدوفروش بازرگانان در جامعۀ گذشته و نحوۀ تعامل مردم و پادشاه با آن‌ها آشنا شد، بلکه می‌توان سمت‌وسوی این توصیه‌ها و تعالیم را نیز دریافت. بر مبنای این پژوهش که تا قرن هشتم را در بر می‌گیرد، دریافتیم که قدما و بزرگان ما با امر و نهی خودشان، دو جنبۀ «فردی» و «تجاری» را مدنظر داشته‌اند که یکی برای تعالی روح و تهذیب نفس بازرگانان و دیگری برای پیشرفت در کار و دوری از ضرر و زیان مفید است. ازاین‌رو در کلام آن‌ها بایدهای فردی و تجاری‌ای همچون خوش‌اخلاق بودن، هشیار و قانع و امانت‌دار بودن، شرایط خریدار و فروشنده، کیفیت و چگونگی کالاها، آگاهی از نیاز شهرها و... دیده می‌شود. علاوه بر این موارد، نبایدهای فردی و تجاری‌ای مانند کم‌فروشی و گران‌فروشی نکردن، سوگند نخوردن و دروغ نگفتن، نسیه ندادن، شریک نداشتن و... نیز در گفتار آن‌ها وجود دارد که با رعایت آن‌ها، دنیا و آخرت بازرگانان و تجار بهبود می‌یابد. 

کلیدواژه‌ها

اخلاق؛ تجارت؛ بازرگان؛ ادب تعلیمی؛ بایدها و نبایدها

مراجع

1. قرآن کریم.

2. بلخی، حمیدالدین ابوبکر (1394). مقامات حمیدی، تصحیح رضا انزابی‌نژاد، چ۴،. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

3. بیهقی، ابوالفضل (1374). تاریخ بیهقی، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، چ۴، تهران: مهتاب.

4. پرنیان، موسی، و آرمان حسینی آبباریکی (۱۳۹۱). «سفارش‌های اقتصادی سعدی در بوستان و گلستان»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی،‌ شمارۀ ۱۶، ۱۵۹ـ۱۸۸.

5. تجلی اردکانی، اطهر، و عشرت قبادی حبیب‌آباد (1395)، «بازتاب اوضاع اقتصادی و رفاه اجتماعی قرن پنجم در سفرنامۀ ناصر خسرو»، مجله مطالعات ایرانی، سال پانزدهم، شمارۀ ۳۰، ۴۱ـ۶۲.

6. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1378). مثنوی هفت اورنگ، تصحیح جابلقا داد علیشاه و دیگران، 2 جلد، چ۱، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.

7. جوینی، عطاملک (1385). تاریخ جهانگشا، به‌اهتمام شاهرخ موسویان بر اساس تصحیح محمد قزوینی، 3 جلد، چ۱، تهران: دستان.

8. خزائلی، محمد (1353). شرح بوستان، چ۲، تهران: جاویدان.

9. دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، چ۲، تهران: دانشگاه تهران.

10. رازی، نجم‌الدین (1365). مرصادالعباد، به‌اهتمام محمد‌امین ریاحی، چ۲، تهران: علمی و فرهنگی.

11. زاکانی، عبید (1383). رساله دلگشا به انضمام رساله تعریفات، رسالۀ پند و رسالۀ نوادر ‌الامثال، تصحیح، ترجمه و توضیح علی‌اصغر حلبی، چ۱، تهران: اساطیر.

12. زیدری ‌نسوی، محمد (1389). نفثة ‌المصدور، تصحیح و توضیح امیرحسین یزدگردی، چ۳، تهران: توس.

13. سعدی، مصلح‌الدین (1386). کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، به‌کوشش بهاءالدین خرمشاهی، چ۵، تهران: دوستان.

14. عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1385). قابوس‌نامه، به‌اهتمام و توضیح غلامحسین یوسفی، چ۱۴، تهران: علمی و فرهنگی.

15. عوفی، سدیدالدین محمد (1386). جوامع‌ الحکایات و لوامع الروایات، مقابله و تصحیح امیربانو مصفّا (کریمی)، چ۲، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.

16. غزالی طوسی، ابوحامد محمد (1380). کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیوجم، چ۹، تهران: علمی و فرهنگی.

17. فردوسی، ابوالقاسم (1366). شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق و همکاران، چ۱، نیویورک و کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.

18. ------------ (1391). شاهنامه، تصحیح انتقادی و شرح یکایک ابیات از مهری بهفر، چ۱، تهران: نشر نو.

19. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1370). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، چ۴، تهران: امیرکبیر.

20. قبادیانی، ناصر خسرو (1335). سفرنامه، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، چ۱، تهران: زوّار.

21. کزازی، میرجلال‌الدین (1392). نامۀ باستان (ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سمت.

22. مشکور، محمدجواد (1366). دستورنامه در صرف و نحو زبان پارسی، چ۱۲، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.

23. منشی، نصرالله (1388). کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی تهرانی، چ۳۳، تهران: امیرکبیر.

24. مولوی، جلال‌الدین محمد (1389). مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون، چ۱، تهران: هیوامهر.

25. مهرآوران، محمود (1389). سامان سخن، چ۳، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشرالمصطفی.

26. نراقی، احمد (1387). معراج ‌السعادة، چ۲، قم: وحدت‌بخش.

27. وراوینی، سعدالدین (1388). مرزبان‌نامه، به‌کوشش خلیل خطیب‌رهبر، چ۱۴، تهران: صفی‌علیشاه.