پند منظوم در ادب عالمانه

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 9، شماره 36، اسفند 1396، صفحه 79-104   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

اکرم رحمانی

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت

چکیده

شناخت افکار و اندیشۀ شاعران، مهم‌ترین ابزار رسیدن به‌اندیشه و تفحص در اوضاع تاریخی و اجتماعی آنان است. آثار ادبی هر ملتی همچون گنجینه‌ای پربها در تحرک اندیشه و احساس مخاطب خود، نقش بسزایی دارد. شاعران هر عصر در شکوفایی اذهان عمومی نقش مؤثری داشته و تلاش نموده‌اند تا در آموزش و تعلیم انسان برای داشتن زندگی بهتر و بهره‌وری از عرض زندگی مفید، او را یاری نمایند. عینیت‌بخشی به معارف ذهنی از رسالت‌های مهم ادبیات تعلیمی است. اشعار پندآموز که سراسر حکمت و اندرز است، موجب عبرت مخاطب می‌گردد. گاه کلام شاعر با تشویق و ترغیب همراه است و گاه با تحذیر. دیوان شاعران سرزمین ما گنجینه‌ای از گوهر‌های پندآموز و مشحون از رموز زندگی اجتماعی و طرق مختلف کسب معرفت و معاشرت است. در این مقاله تلاش شده است تا نیم‌نگاهی به روند و اوج و افول ابیات تعلیمی در آثار شاعران، از آغاز تا قرن هشتم انداخته شود و علل بروز و ظهور این نوع ادبی در ادبیات ایران مورد واکاوی قرار گیرد. هدف از این پژوهش تأثیر بسزای تعلیم و تربیت بزرگان ادب، بر رشد و بالندگی مردم است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که سیر تحول ادبیات تعلیمی از آغاز تا قرن هشتم روندی رو به رشد داشته است و شاعران از روش‌های ارشاد و راهنمایی، استدلال و پند و اندرز، تذکر، ترغیب، تکریم، تنبیه، تنذیر، گفتگو و موعظه برای تعلیم و تربیت بهره برده‌اند.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ پند شاعران؛ اشعار؛ قرن هشتم

مراجع

1- اسدی طوسی، ابونصر (1389)، گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، چ۲، تهران: دنیای کتاب.

2- اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: جامی.

3- امیر خسرو دهلوی، ابوالحسن (1380)، دیوان، با مقدمه محمد روشن، چ۱، تهران: نگاه.

4- بهار، محمدتقی (1389)، سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.

5- پورنامداریان، تقی (1386)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.

6- حافظ شیرازی، شمس‌الدین (1376)، دیوان حافظ، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، چ۱۱، تهران: اقبال.

7- دهخدا، علی‌اکبر (1330)، لغت‌نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین، چ۱، تهران: دانشگاه تهران.

8- رودکی، ابوعبدالله (1374)، دیوان، شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه، تهران: توس.

9- سعدی، مصلح‌الدین (1389)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، چ۱۵، تهران: امیرکبیر.

10- شاه نعمت‌الله ولی (1374)، دیوان شاه نعمت‌الله، مقدمه سعید نفیسی، چ۱، تهران: نگاه.

11- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، انواع ادبی شعر فارسی، رشد آموزش ادب فارسی، سال 8، شماره 32.

12- شمیسا، سیروس (1373)، انواع ادبی، چ۲، تهران: فردوس.

13- صفا، ذبیح‌الله (1367)، «اندرز»، ایران‌نامه، سال هفتم، شمارۀ 1.

14- عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد (1363)، دیوان، تصحیح و مقدمۀ محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابخانه سنایی.

15- فردوسی، ابوالقاسم (1384)، شاهنامه، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ۴، تهران: قطره.

16- لارنس ترسک، رابرت (1380)، مقدمات زبان‌شناسی، ترجمۀ فریار اخلاقی، تهران: نشر نی.

17- مشایخی، شهاب‌الدین (1381)، اصول تربیت از دیدگاه اسلام، قم، حوزه و دانشگاه.

18- مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن با همکاری دانشگاه شهید بهشتی.

19- مولوی، جلال‌الدین محمد (1391)، مثنوی معنوی، به‌اهتمام رینولد نیکلسون، چ۱۸، تهران: امیرکبیر.

20- ناصر خسرو قبادیانی (1378)، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

21- نبی لو، علیرضا (1386)، «بررسی و مقایسه دیدگاه‌های ادبی سنایی و نظامی دربارۀ شعر، شاعر و مخاطب»، کاوش‌نامه، دانشگاه یزد، شمارۀ 14، 43ـ۷۶.

22- نظامی، الیاس بن یوسف، 1378، کلیات حگیم نظامی گنجوی، مصحح وحید دستگردی، با مقدمه‌ای از سعید قانعی، چ۱، تهران: انتشارات بهزاد.

23- یلمه‌ها، احمدرضا، 1395، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، نشریه علمی پژوهشی ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 29، ص61ـ۹۰.

24- -----------، 1390، «آموزه‌های تعلیمی در منظومه غنایی محب و محبوب»، لسان مبین، سال 3، شمارۀ 6، ص150ـ۱۷۶.