بنیان تعلیم شاهان در برسازی زندگی فردوسی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 9، شماره 36، اسفند 1396، صفحه 171-196   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

رقیه صدرایی¹؛ مهری بهفر²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

چکیده

شاهنامۀ فردوسی را به سبب تنوع مقولاتِ تعلیم‌بخشی، قدرت و غنای مباحث تعلیمی و اشکالِ گوناگونِ تعلیمِ گسترده در لایه‌های پیدا و پنهانِ متن، اگر در زمرۀ ادبیات تعلیمی به شمار آوریم، راه اغراق نپیموده‌ایم. شاهنامه پرحجم‌ترین و قدیمی‌ترین میراث‌بَرِ اندرزنامه‌های ایران باستان در بابِ سلوکِ ملوک است و به چند معنا پایه‌گذار تعلیم پادشاهان، ترغیب آنان به نیکوروشی و تحصیل نیک‌نامی و تحذیرشان از بدکرداری و بدنامی است. این اثر نه فقط در متنِ خودش مبادیِ تعلیم به رأس قدرت را پایه می‌گذارد، که حتی زندگی‌نامۀ ساخته‌شده برای مؤلفش مشابه‌سازیِ مبادیِ تعلیمیِ این متن و تأویلی تعلیمی برای آن است. زندگی برسازی‌شدۀ فردوسی در متون، محصول گفتگویِ متونِ بعد از فردوسی با شاهنامه‌اند و از همان عناصر تعلیم به رأس قدرت برخوردارند. هم شاهنامه و هم زندگی‌نامۀ برسازی‌شدۀ فردوسی، دستمایه و درسنامۀ تعلیم در متون تعلیمی بوده‌اند و گفتمان اخلاق‌گرای تاریخ، از حیث نصیحة الملوک از گفتگوی شاهنامه با زندگیِ مؤلفش و گفتگوی این دو با متون تعلیمی دیگر شکل گرفته است. در این جستار بنا به روش‌شناسی هرمنوتیک در واکاوی و تحلیل متون، به زندگی‌نامۀ برسازی‌شدۀ فردوسی از بُعد تبعات و نتایج تعلیمی آن برای تاریخ نگریسته شده است.
 

کلیدواژه‌ها

بنیان تعلیم؛ برون‌متنی؛ زندگی‌نامۀ برسازی‌شدۀ فردوسی؛ گفتگو؛ هرمنوتیک

مراجع

1- اسلامی ندوشن، محمدعلی (1391)، چهار سخنگوی وجدان ایرانی، تهران: قطره.

2- اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین (1307)، جام جم، تهران: چاپخانه فردوسی.

3- بهفر، مهری (1394)، «تأملی بر داستان کیومرث»، آینه میراث، شمارۀ 57، ۹۳ـ۱۰۸.

4- پالمر، ریچارد (1383)، علم هرمنوتیک، ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: هرمس.

5- پرهام، باقر (1373)، با نگاه فردوسی، تهران: مرکز.

6- جامی، عبدالرحمن (1374)، بهارستان، تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: اطلاعات.

7- خطیبی، ابوالفضل (1395)، آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت؟، تهران: پردیس دانش.

8- دیچز، دیوید (1370)، شیوه‌های نقد ادبی، ترجمۀ غلامحسین یوسفی و محمدتقی صدقیانی، تهران: علمی.

9- ریاحی، محمد امین (1372)، سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

10- سعدی، مصلح‌الدین (1385)، کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.

11- سنایی غزنوی، ابومجدود بن آدم (1362)، دیوان اشعار، تصحیح مدرس رضوی، تهران: کتابخانه سنایی.

12- -------------------- (1374)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

13- شوشتری، قاضی نورالله (1354)، مجالس المؤمنین، تهران: اسلامیه.

14- عطار، فریدالدین (1387)، الهی‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

15- فردوسی، ابوالقاسم (1350)، شاهنامه بایستغری، تهران.

16- ------------ (1394)، شاهنامه، تصحیح انتقادی و شرح یکایک ابیات. دفتر یکم، چ۲، تهران: نشر نو.

17- ------------ (1386). شاهنامه، جلال خالقی مطلق، دفتر پنجم، ششم، هفتم و هشتم. تهران: بنیاد دایرة ‌المعارف اسلامی.

18- مرتضوی، منوچهر (1391)، فردوسی و شاهنامه، تهران: توس.

19- مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی، تهران: سخن.

20- منشی کرمانی، ناصرالدین (1394)، سمط العلی للحضرة العلیا، تصحیح مریم میرشمسی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

21- نظامی عروضی سمرقندی (1383)، چهار مقاله، تصحیح علامه قزوینی و بازتصحیح محمد معین، تهران: زوار.

22- واینسهایمر، جوئل (1381)، هرمنوتیک فلسفی و نظریه ادبی، برگردان مسعود علیا، تهران: ققنوس.

23- ون دیک، تون آدریانوس (1394)، تحلیل متن و گفتمان، تهران: پرسش.

24- هرندی اصفهانی، حمزة بن محمدخان (1395)، دیباچه پنجم شاهنامه، تصحیح، مقدمه و توضیحات محمدجعفر یاحقی و محمد حسینی وردنجانی، تهران: سخن.

25- یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار فردوسی و حافظ»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ ۱۱.

26- Hans-Georg Gadamer (1989), Truth and Method, Second, Revised Editior, Translated and Revised by Joel Weinsheimer and Donald G. Marshal. London.