تحلیل امثال و حکم عربی طوطی‌نامه نخشبی و تطبیق با امثال و حکم فارسی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 3، دوره 12، شماره 45، خرداد 1397، صفحه 45-76   

نویسندگان

حسین سلطانی قدیم¹؛ حمیدرضا فرضی²

¹دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، تبریز، ایران و عضو باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، تبریز، ایران

چکیده

«طوطی نامه» اثر ضیاء الدّین نخشبی است. نخشبی از عارفان و نویسندگان مشهور قرن هشتم است. این کتاب که از آثار قرن هشتم است، از مجموعه داستان‌های عامیانه تشکیل یافته است. نخشبی احاطه وسیعی به زبان عربی و مخصوصاً امثال و حکم عربی داشته است و برای مزیّن کردن نثر کتاب خویش، به تناسب حکایات، امثال و حکم را به کار برده است. تعدّد مثل‌ها به حدی است که در بیش‌تر صفحات از آن‌ها برای استحکام و جذّابیت متن بهره گرفته است. در مورد امثال و حکم کتاب تا به حال تحقیقی صورت نگرفته است. در این بررسی علاوه بر ترجمه صحیح امثال و حکم، امثال و حکم از دیدگاه ادبیات تطبیقی عربی- فارسی نیز بیان شده است. نگاه تطبیقی به امثال و حکم ارزش امثال را بیش‌تر روشن می‌کند و تأثیرات و تعاملات فرهنگ‌ها و آداب و عقاید و رسم و رسوم ملل را در همدیگر بیش‌تر نمایان می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تطبیقی؛ ادبیات بینا رشته‌ای؛ مضامین مشترک؛ اقتباس

مراجع

قرآن کریم.

نهج البلاغه، 1383، ترجمه علی شیروانی، قم: دار العلم.

نهج البلاغه، 1379، ترجمه علی­نقی فیض الاسلام، تهران: فقیه.

 

کتب عربی

إبن منظور، محمد. 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

ابوالفتوح رازی، حسین. 1371ش، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی، محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

اسوار، موسی. 1384ش، چکامه­های متنبّی،ترجمه به انگلیسی: آربری، مقدّمه و ترجمه به فارسی: موسی اسوار، تهران: هرمس.

حریری، قاسم. 1389ش، ترجمه مقامات الحریری، ترجمه و توضیح طواق گلدی گلشاهی، تهران: امیرکبیر.

حسین­شاه. 1388ش، خزینة الأمثال(ترجمه منتخب مجمع الأمثال)، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.

خوارزمی، قاسم. 1382ش، بدایع المُلَح، ترجمۀ موفّق بن طاهر خوارزمی، تصحیح مصطفی اولیائی، تهران: میراث مکتوب.

زین الدین رازی، محمد. 1375ش، امثال و حکم، ترجمه فیروز حریرچی، تهران: دانشگاه تهران.

طباطبایی، مصطفی. 1360ش، گنجینه امثال عرب، تهران: چاپخانه افست مروی.

ماوَرْدی، علی. 1421ق، ادب الدّنیا والدّین، بیروت: دار المکتبة هلال.

وطواط، رشید. 1376ش، لطایف الأمثال وطرایف الأقوال(شرح فارسی 281 مَثَل عربی)، تصحیح حبیبه دانش آموز، تهران: میراث مکتوب.

 

کتب فارسی

آل احمد، شمس. 1352م، تصحیح و توضیح جواهر الأسمار عماد بن محمد الثّغری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

استعلامی، محمد. 1383ش، درس حافظ(نقد و شرح غزل‌های خواجه شمس­الدّین محمّد حافظ)، تهران: سخن.

اصفهانی، محمود بن محمد. 1364ش، دستور الوزاره، تصحیح و تعلیق از رضا انزابی نژاد. تهران: امیرکبیر.

انزابی نژاد، رضا و قره بگلو، سعید.1381ش، شرح بوستان سعدی، تهران: جامی.

انوری، حسن. 1384ش، فرهنگ امثال سخن، تهران: سخن.

بهار، محمدتقی. 1384ش، سبک‌شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، تهران: امیرکبیر.

بیهقی، محمد. 1392ش، تاریخ بیهقی، مقدمه، تصحیح، تعلیقات، توضیحات و فهرست‌ها: محمدجعفر یاحقی، مهدی سیدی، تهران: سخن.

تِرینی قندهاری،نظام الدین.1387ش، قواعد العرفا وآداب الشّعرا، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: سروش.

جامی، عبدالرحمن. 1387ش، بهارستان، به تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: اطّلاعات.

جمشیدی­پور، یوسف. 1347ش، فرهنگ امثال فارسی، تهران: کتابفروشی فروغی.

جُنابِدی، م‍ی‍رزا ب‍ی‍گ. 1378ش، روضة الصفویّة، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

حافظ ابرو، عبدالله. 1375ش، جغرافیای حافظ ابرو، تصحیح صادق سجّادی، تهران: میراث مکتوب.

حکمت، علی اصغر. 1387ش، امثال قرآن، آبادان: پرسش.

حلبی، علی اصغر. 1381ش، تأثیر قرآن و حدیث در ادبیّات فارسی، تهران: اساطیر.

حمیدالدّین بلخی، عمر. 1372ش، مقامات حمیدی، به تصحیح رضا انزابی نژاد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

خاتمی، احمد. 1387ش، متن ویراسته و شرح کامل تاریخ جهانگشای جوینی، تهران: علم.

خاقانی، بدیل. 1382ش، دیوان خاقانی شروانی، مقابله، تصحیح، مقدّمه و تعلیقات ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.

خرّمشاهی، بهاءالدین. 1367ش، حافظ­نامه، تهران: علمی- فرهنگی و سروش.

دامادی، محمد. 1379ش، مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی، تهران: دانشگاه تهران.

دود­پوتا، عمرمحمد. 1382ش، تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی، ترجمه سیروس شمیسا، تهران: صدای معاصر.

دهخدا، علی اکبر. 1363ش، امثال و حکم، تهران: امیرکبیر.

راوندی،محمد. 1364ش،راحة الصّدور وآیة السّرور، تصحیح محمّد اقبال و مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.

رزّاز، علی اکبر. 1386ش، جمع پریشان(طبقه­بندی موضوعی اشعار حافظ)، تهران: قطره.

رضایی هفتادُری، غلامحسین و حسن­زاده نیری، محمدحسن. 1386ش، گزیده دیوان متنبّی، تهران: دانشگاه تهران.

روشن، محمد. 1355ش، تصحیح و توضیح مرزبان­نامه، سعدالدّینوراوینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

زرّین­کوب، عبدالحسین. 1379ش، حدیث خوش سعدی، تهران: سخن.

زمانی، کریم.1383ش، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران: اطّلاعات.

زمانی، کریم.1389ش، میناگر عشق(شرح موضوعی مثنویمعنوی)، تهران: نشر نی.

سجّادی، جعفر. 1386ش، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.

سعدی، مصلح. 1392ش، گلستان سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

شجاع، 2536، انیس الناس، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1388ش، تازیانه­های سلوک(نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنائی)، تهران: آگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1389ش، تصحیح و توضیح منطق الطّیر عطّارنیشابوری، تهران، سخن.

شهیدی، جعفر. 1373ش، شرح مثنوی شریف، تهران: علمی- فرهنگی.

شهیدی، جعفر. 1384ش، تصحیحوتوضیح درّه نادره، میرزامهدی­خاناسترآبادی، تهران: علمی- فرهنگی.

صدری­نیا، باقر. 1388ش، فرهنگ مأثورات متون عرفانی، تهران: سخن.

صفا، ذبیح الله. 1370ش، تاریخ ادبیّات در ایران، تهران: فردوس.

عابدی، محمود. 1386ش، تصحیح و توضیح کشف المحجوب، ابوالحسنعلی بنعثمان هجویری، تهران: سروش.

عفیفی، رحیم. 1371ش، مثل‌ها و حکمت‌ها در آثار شاعران قرن سوم تا یازدهم هجری، تهران: سروش.

عین­القضات، عبدالله. 1389ش، تمهیدات، تهران: منوچهری.

شرف­الدین قزوینی، فضل­الله. 1383ش، المعجم فی آثار ملوک العجم، شرف­الدّین فضل­الله حسینی قزوینی، به کوشش احمد فتوحی نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فخر رازی، محمد. 1382ش، ستّینی[جامع العلوم]، تصحیح علی آل داود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1375ش، شرح مثنوی شریف، تهران: زوّار.

فقهی، عبدالحسین و رضایی، ابوالفضل. 1389ش، فرهنگ جامع مثل­ها و حکمت­ها، تهران: دانشگاه تهران.

فیض کاشانی، محمد. 1372ش، کلّیّات اشعار مولانا فیض کاشانی،تصحیحمحمّدپیمان،تهران:کتابخانه سنایی.

قهرمانی، علی. 1378ش، امثال و حکم مشابه در عربی و فارسی، تبریز: احرار.

ماهیار، عباس. 1385ش، شرح مشکلات خاقانی(گنجینه اسرار)، کرج: جام گل.

محفوظ، حسینعلی. 1377ش، متنبّی و سعدی، تهران: روزنه.

محقّق، مهدی. 1384ش، «ادبیّات تطبیقی(فارسی- عربی)»، دانشنامه زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

محقّق، مهدی. 1386ش، تحلیل اشعار ناصر خسرو، تهران: دانشگاه تهران.

مراقبی، غلامحسین و جهانی نوق، مجید. 1391، فرهنگ جامع امثال و حکم، تهران: دانشگاه تهران.

معین، محمد. 1389ش، حافظ شیرین­سخن، به کوشش دکتر مهدخت معین، تهران: صدای معاصر.

مولوی، جلال الدین. 1383ش، گزیده غزلیّات شمس، مقدمه و شرح لغات و ترکیبات و فهارس به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.

مولوی، جلال الدین. 1389ش، فیه ما فیه(و پیوست­های نویافته)، مولانا جلال­الدّین بلخی، تهران: کتاب پارسه.

نصرالله منشی، ابوالمعالی. 1377ش، کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.

نجفی، راحله. 1388ش، فرهنگ ضرب ­المثل عربی، تهران: چوک آشتیان.

نجم رازی، عبدالله. 1379ش، مرصادالعباد من المبدأ الی المعاد، تصحیح محمّدامین ریاحی، تهران: علمی- فرهنگی.

نجم رازی، عبدالله.1381ش، مرموزات اسدی در مزمورات داوودی، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

نخشبی، ضیاءالدّین. 1372ش، طوطی نامه، تصحیح دکتر فتح­الله مجتبایی و دکتر غلامعلی آریا، تهران: منوچهری.

نظام­الملک، حسن بن علی. 1348ش، سیاست نامه، به کوشش جعفر شعار، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

نظامی، الیاس. 1383ش، مخزن الأسرار حکیم نظامی گنجه­ای، با حواشی و تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

نظامی، الیاس. 1389ش، خسرو و شیرین حکیم نظامی گنجه­ای، با حواشی و تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

نظری، جلیل. 1383ش، تصحیح و توضیحروضة العقول، انشای محمّد غازی ملطیوی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی(تهران).

وراوینی، سعدالدّین. 1384ش، مرزبان نامه، به کوشش خلیل خطیب رهبر،تهران: صفی­علیشاه.

یثرِبی، یحیی. 1381ش، آب طربناک(تحلیل موضوعی دیوان حافظ)، تهران: مرکز مطالعات و انتشارات آفتاب توسعه.

یزدگردی، امیرحسن. 1385ش، تصحیح و توضیحنفثة المصدور، انشای شهاب­الدّین محمّد خُرَندِزی زیدَری نسوی، تهران: توس.

یوسفی، غلامحسین. 1352ش، تصحیح و توضیح قابوسنامه، عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار، تهران: علمی- فرهنگی.

یوسفی، غلامحسین. 1387ش، تصحیح و توضیح بوستان سعدی، تهران: خوارزمی.

 

مقالات

محقّق، مهدی. 1338ش، «متنبّی و سعدی»، مجله راهنمای کتاب. سال دوم، شماره دوم و سوم، صص. 238-223.