بررسی آموزه‌های تعلیمی‌اخلاقی در شعر دورۀ قاجار با تکیه بر دیوان محمدتقی سپهر

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 10، شماره 37، خرداد 1397، صفحه 109-146   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

علیرضا شانظری¹؛ سید حجت هاشمی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یاسوج

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یاسوج

چکیده

دورۀ قاجار دوره‌ای سرشار از رخدادهای اجتماعی و سیاسی است. شاهان قاجار، شاعران مدیحه‌سرا و شعر مدحی را پروپاگاندای دربارهای خود قرار دادند. شاعران نیز برای پسند خاطر شاهان، به پیروی از شاعران سبک خراسانی، به مدیحه‌سرایی روی آوردند. آموزه‌های تعلیمی در شعر عصر قاجار را می‌توان به دو موضوع کلی تقسیم کرد: یکی شعر آیینی که بیشتر در ذکر مناقب پیامبر اسلام^(ص) و ائمۀ شیعه^(ع) است، و دیگری آموزه‌های اخلاقی‌تعلیمی که به‌شکل پند و اندرز و تحت تأثیر آموزه‌های ادب تعلیمی پیشینیان (سنایی، عنصری، خاقانی، انوری و ناصر خسرو) سروده شده‌اند. دیوان اشعار پنج نفر از شاعران این عصر، سپهر لسان‌الملک، سروش، قاآنی شیرازی، وصال و صبای کاشانی از نظر توجه به ادب تعلیمی قابل بررسی است. پرکاربردترین مضامین در دیوان شاعران دورۀ قاجار به‌ترتیب عبارت‌اند از: دعوت به توحید و خداشناسی، اهمیت فضل و دانش، دعوت به صداقت و راستی، دعوت به شادی و امیدواری، دعوت به وفاداری، بیزاری از ناکسان و دون‌همتان، نفی دلبستگی به دنیا، یادآوری مرگ، برتری عشق بر عقل، دعوت به انسانیت و تحمل سختی‌ها، تعمیر ضریح و بقعه‌های امامان و امامزادگان، شکایت از روزگار، گلایه از بی‌توجهی به فضل و دانش، و خودشناسی. یکی از شاعران و نویسندگان این عصر، محمدتقی سپهر لسان‌الملک (صاحب تاریخ ناسخ ‌التواریخ) است که مضامین تعلیمی و اخلاقی دیوانش شایان توجه است. در این پژوهش، سعی شده با روش توصیفی‌تحلیلی، به آموزه‌های تعلیمی‌اخلاقی دیوان سپهر پرداخته شود تا مشخص گردد این آموزه‌ها در شعر دورۀ بازگشت چگونه بازتاب یافته است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ شعر قاجار؛ دورۀ بازگشت؛ محمدتقی سپهر

مراجع

1. قرآن کریم.

2. آدمیت، فریدون (1357)، اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی، تهران: طهوری.

3. آرام، احمد (1380)، الحیاة، تهران: فرهنگ اسلامی.

4. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1377)، باغ سبز عشق، تهران: یزدان.

5. اربلی، علی بن عیسی بهاءالدین (1403)، کشف الغمةفی معرفة الائمه، بیروت: چاپ هاشم رسولی محلاتی.

6. الگار، حامد (1369)، دین و دولت در ایران، ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، چ۲، تهران: طوس.

7. امیر احمدی، ابوالقاسم، و سعید روزبهانی (1393)، «آموزه‌های زهد و اخلاقی در شعر قرن چهارم با تکیه بر اشعار کسایی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال ششم، شمارۀ ۲۴، ۱۴۹ـ۱۷۲.

8. انصاری، شیخ مرتضی (1383)، مطارح الأنظار، قم: جامع الفکر الاسلامی‏.

9. بامداد، مهدی (1347)، شرح حال رجال ایران، تهران: زوار.

10. بهار، محمدتقی (1370)، سبک‌شناسی،چ۶، تهران: امیرکبیر.

11. تجربه‌کار، نصرت (1350)، سبک شعر در عصر قاجار، تهران: چاپ مسعود سعد مهر.

12. تفضلی، احمد (1380)، تاریخ ادبیات پیش از اسلام، به‌کوشش ژالۀ آموزگار، تهران: سخن.

13. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1373)، غررالحکم و دررالکلم، مقدمه و تعلیق میرجلال‌الدین حسینی ارموی، چ۵، تهران: دانشگاه تهران.

14. حمیدی، مهدی (1364)، شعر در عصر قاجار، چ۱، تهران: گنج کتاب.

15. ذوالفقاری، محسن، و اکبر اسدی (1396)، «بررسی کارکردهای تکرار در القای مضامین اخلاقی و تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ ۳۳، ۲۹ـ۶۰.

16. سپهر، محمدتقی (1351)، براهین ‌العجم، تصحیح جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.

17. ـــــــــ (1370)، ناسخ ‌التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.

18. ـــــــــ ، دیوان اشعار، نسخۀ خطی نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شمارۀ 2395.

19. ـــــــــ ، محمود القصاید، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، به شمارۀ 1011.

20. سروش اصفهانی، محمدعلی (1339)، دیوان اشعار، تهران: امیرکبیر.

21. سعدی، مصلح‌الدین (1372)، دیوان غزلیات، به‌کوشش خلیل خطیب‎رهبر، چ۶، تهران: مهتاب.

22. ـــــــــ (1370)، شرح بوستان، محمد خزائلی، تهران: خوارزمی.

23. ـــــــــ (1368)، شرح گلستان، محمد خزائلی، چ۸، تهران: جاویدان.

24. سنایی، ابوالمجد بن آدم (1387)، دیوان اشعار، به‌کوشش مظاهر مصفا، تهران: سنایی.

25. ـــــــــ (1374)، حدیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

26. شعیری، محمد بن محمد (1363)، جامع ‌الاخبار، گردآورنده سید حسین حسینی، انتشارات امام صادق^(ع).

27. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372)، «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجلۀ رشدآموزشادب فارسی، سال هشتم، شمارۀ  ۳، ۴ـ۹.

28. شهیدی، جعفر،(1372)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، تهران: آموزش انقلاب اسلامی.

29. صبا، فتحعلی‌خان (1341)، دیوان اشعار، تصحیح محمدعلی نجفی، تهران: سپهر.

30. صفا، ذبیح‌الله (1374)، تاریخادبیاتایران، تهران: ققنوس

31. طغیانی، اسحاق، و امرالله سلطان‌محمدی (1395)، بررسی ساختاری‌ـ معنایی ژانر تعلیمی و نمونه‌های آن با تکیه بر مثنوی مولوی، سال هشتم، شمارۀ ۳۰، ۱ـ۳۰.

32. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1347)، احادیث مثنوی، چ۳، تهران: امیرکبیر.

33. فروغی بسطامی، میرزا عباس (1342)، دیوان اشعار، با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: جاویدان.

34. فیض‌الاسلام، سید علی نقی، (1379)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، چ۱۵، تهران: فقیه، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض‌الاسلام.

35. قاآنی، حبیب‌الله (1380)، دیوان اشعار، تصحیح محمود خوانساری، تهران: نگاه.

36. عنصرالمعالی، کیکاووس (1353)، گزیدۀ قابوسنامه، به‌کوشش غلامحسین یوسفی، تهران: سپهر.

37. کلینی، محمد بن یعقوب (1363)، الکافی، قم: دارالحدیث.

38. گیلانی، عبدالرزاق (1360)، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، با تحقیق جلال‌الدین ارموی، مشهد: انجمن فلسفه.

39. معین، محمد (1388)، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر.

40. مجلسی، محمدباقر (1403)، بحارالانوار، چ۲، بیروت: دار إحیاء التراث ‌العربی.

41. مددی، علی (1394)، «تبارشناسی ادبیات تعلیمی (نگاهی به چرایی شکل‌گیری و گسترش ادبیات تعلیمی در ایران)»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هفتم، شمارۀ ۲۵، ۱۰۹ـ۱۳۸.

42. مولوی، جلال‌الدین (1380)، دیوان شمس، تصحیح محمد عباسی، چ۱۱، تهران: آینده.

43. ناصر خسرو، ابومعین (1393)، دیواناشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

44. نشاط اصفهانی، عبدالوهاب (۱۳۷۹)، دیوان اشعار، حسین نخعی، تهران: گل‌آرا.

45. نظامی، الیاس بن یوسف (1390)، خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحید‌دستگردی، تهران: زوار.

46. نوریان، سید مهدی، و علیرضا شانظری (1384)، «شیبانی و آمیختن اعتراض و مدح»، مجلۀ زبان و ادب دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی، شمارۀ 25.

47. نوریان، سید مهدی، و مسعود خردمندپور (1393)، «مضامین تعلیمی در شعر آیینی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال ششم، شمارۀ ۲۳، ۱۷ـ۳۸.

48. وصال شیرازی، محمد شفیع (1361)، دیوان اشعار، به اهتمام محمد عباسی، تهران: فخر رازی.

49. یلمه‌ها، احمدرضا (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور آن در ایران»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ ۲۹، ۶۱ـ۹۰.