بررسی و تحلیل مضامین تعلیمی در منظومۀ عاشقانۀ هشت‌بهشت امیرخسرو دهلوی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 10، شماره 37، خرداد 1397، صفحه 31-58   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

احمدرضا یلمه ها¹؛ آسیه ذبیح نیا عمران²

¹استاد مدعو مؤسسه مطالعات اسلامی، دانشگاه مک گیل، مونترال

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

اکثر مضامین و درون‌مایۀ داستان‌های ادبیات فارسی را اندرزهای اخلاقی تشکیل می‌دهد. شاعران عارف و اخلاق‌گرا کوشیده‌اند تا مباحث تعلیمی را در لفافۀ داستان بیان کنند؛ که این امر به‌سبب جذابیت و تأثیرگذاری بیشتر داستان بوده است. امیرخسرو دهلوی از عارفان نامدار پارسی‌گوی هندوستان، در نیمۀ دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. هشت‌بهشت داستانی غنایی و عاشقانه است که با رویکرد تعلیمی و زبان ساده سروده شده و در مقابل هفت‌پیکر نظامی گنجه‌ای است. امیرخسرو در سرودن منظومۀ عاشقانۀ هشت‌بهشت هدفی والاتر و بالاتر از بیان قصه‌ای عاشقانه داشته است و هر‌جا‌ که موقعیت را مناسب می‌دید، مبانی تعلیمی و اخلاقی را ذکر می‌کرد. تأکید و ترغیب امیرخسرو در منظومۀ هشت‌بهشت به اخلاق اجتماعی بوده و او در اشعارش رفتار و اخلاق خوب را توصیه می‌کند. در این ابیات اندرزی با بیانی حکمت‌آمیز و خردمندانه، حال و کار آدمی در عرصۀ گیتی به سنجش درمی‌آید و بی‌وفایی، عهدشکنی، فزون‌خواهی‌ها و دیگر صفات اهریمنی سرزنش می‌شود. هدف از تدوین این مقاله آن است که مضامین تعلیمی و انگیزۀ کاربرد آن در هشت‌بهشت بررسی شود. از آنجایی که این منظومه‌ از تنوع مضامین اندرزی بسیاری برخوردار است، مقالۀ حاضر می‌کوشد تا این محتوای آموزشی را تبیین و تفسیر نماید. به همین دلیل محور کلی این تحقیق، بررسی امکانات معانی نهفتۀ تعلیمی در این منظومۀ غنایی و علل به‌کارگیری آن است.
 

کلیدواژه‌ها

منظومۀ غنایی؛ امیرخسرو دهلوی؛ هشت‌بهشت؛ ادب تعلیمی؛ اندرز

مراجع

 

1. اخگرحیدرآبادی، میرزاقاسم علی ( 1385)، مجموعه رسائل عرفانی، تهرن: دانشگاه تهران.

2. امام علی^(ع) (1382)، نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمد دشتی، قم: قدس.

3. ــــــــــ (1386)، نهج‌البلاغه، ترجمۀ سید جعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی.

4. امیرخسرو دهلوی، ابوالحسن ( 1362)، خمسه‌، تصحیح امیراحمد اشرفی، تهران: شقایق.

5. ــــــــــ (1972)، هشت‌بهشت، تصحیح جعفر افتخار، چاپ مسکو.

6. ــــــــــ (1390) هشت‌بهشت‌،تصحیح حسن ذوالفقاری، پرویز ارسطو‌، تهران‌: نشر چشمه.

7. انوشه، حسن (1380)، دانشنامۀ ادب فارسی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد.

8. بهار، محمدتقی (1349)، سبک‌شناسی، تهران‌: امیرکبیر.

9. بهروز، سیده زیبا (1393)، «پدیدارشناسی غنا در اشعار نظامی و امیرخسرو (با تکیه بر منظومۀ لیلی و مجنون)»، فنون ادبی، سال ششم، شمارۀ 1، 143ـ156.

10. خلیل، محمدابراهیم (1323)، «امیرخسرو بلخی مشهور به دهلوی»، مجلۀ آریانا، شمارۀ 19، ۸ـ۲۹.

11. خوادیان دامغانی، رمضان (1382)، سیمای عدالت در قرآن و حدیث، تهران: وحدت.

12. حکمت، علی‌اصغر (1361)، امثال قرآن،تهران: بنیاد قرآن.

13. دهخدا، علی‌اکبر (1363)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

14. راشدی، لطیف، و سعید راشدی (1386)، نهج الفصاحه، قم: ام ابیها.

15. رستموندی، تقی (1387)، «آز و داد: آسیب‌شناسی سیاسی شهریاری در شاهنامه فردوسی»، پژوهش سیاست نظری، دورۀ جدید، شمارۀ ۵، ۱ـ۱۹.

16. ریاض، محمد (1366)، دیباچۀ دواوین امیرخسرو دهلوی، اسلام‌آباد‌: مجلۀ دانش.

17. ریپکا، یان (1382)، تاریخ ادبیات ایران‌،ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران‌: سخن..

18. زرین‌کوب، عبدالحسین (1363)، سیری در شعر فارسی، تهران: نوین.

19. ــــــــــ (1354)، «امیرخسرو دهلوی»،مجلۀ تحقیقات ادبیات و زبان‌ها، شمارۀ 4.

20. سعدی، مصلح‌الدین (1389)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

21. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1352)، انواع ادبی و شعر فارسی‌،مجلۀ خرد و کوشش‌، تهران.

22. شمیسا، سیروس (1373)، انواع ادبی، تهران: فردوس.

23. صفا، ذبیح‌الله (1373)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران‌: فردوس.

24. غزالی، امام محمد (1364)، ایها الولد، ترجمۀ باقر غباری، چ۱، تهران، جهاد دانشگاهی.

25. فردوسی، ابوالقاسم (1387)، شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)، ویرایش اصغر عرفانیان‌فرد، چ۷، تهران: پیمان.

26. فرشیدورد، خسرو (1373)، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.

27. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1385)، احادیث و قصص مثنوی، ترجمۀ حسین داودی، تهران، امیرکبیر.

28. قطب راوندی، سعید بن عبدالله (1409)، قصص الانبیا، مشهد: آستان قدس رضوی.

29. کریستن سن، آرتور (1367)، ایران در زمان ساسانیان، به‌کوشش رشید یاسمی، چ۵، تهران: امیرکبیر.

30. مجلسی، محمدباقر (1403)، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

31. محجوب، محمد‌جعفر (1357)، «هشت‌بهشت و هفت‌پیکر»، مجلۀ ایران‌نامه، شمارۀ 1، 346ـ387.

32. مجتبایی، فتح‌الله (1364)، «حافظ و خسرو»، مجلۀ آینده، سال 11، شمارۀ 1ـ3، 49ـ69.

33. مجمل التواریخ و القصص (1318)، به‌کوشش محمدتقی بهار، تهران: کلاله خاور.

34. مشرف، مریم (1389)، جستارهاییدرادبیاتتعلیمیایران، تهران: علمی.

35. معین، محمد (1331)، «امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ تحقیقات تاریخی، شمارۀ 83.

36. ــــــــــ (1375)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.

37. معین‌الدین میبدی، حسین (1392)، دو رساله،یزد: سید علی‌زاده.

38. مؤتمن، زین‌العابدین (1346)، شعر و ادب فارسی، تهران‌: افشاری.

39. ناتل خانلری، پرویز (1392)، «نامه‌های خانلری به پسرش آرمان»، مجلۀ بخارا، شمارۀ 94، ویژه‌نامه خانلری، 332ـ335.

40. ناصح، مهدی، و سوسن یزدانی (1392)، «حکایات تعلیمی و کارکردهای آن در مطلع الانوار امیرخسرو»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ 17، 5ـ۲۵.

41. نصرالله منشی، ابوالمعالی (1388)، کلیله و دمنه،تصحیح مجتبی مینوی، تهران: صدای معاصر و انتشارات اهورا.

42. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1351)، کلیات خمسه،تهران: امیرکبیر.

43. نفیسی، سعید (1308)، «امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ ارمغان، شمارۀ 8ـ9، ۵۷۴.

44. یاری، سیاوش، سلیمانیان، مسلم (1395)، «جایگاه امیرخسرو در تاریخ‌نگاری هند»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال ششم، شمارۀ 22، 125ـ152.

45. یدی، نرگس، و عباسعلی وفایی (1392)، «ریخت‌شناسی و عناصر زینتی عرفانی اشعار امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زیبایی‌شناسی ادبی، دورۀ 5، شمارۀ 18، 23ـ37.

46. یلمه‌ها، احمدرضا (1393)، «پیام‌های جهانی شعر شهریار»، نامۀ فرهنگ آذربایجان شرقی، فصلنامۀ پژوهشی و فرهنگی شهریار، سال اول، شمارۀ 1، 80ـ97.

47. ــــــــــ (1396)، «شگردها و علل و انگیزه‌های کاربرد مضامین تعلیمی در منظومه‌های غنایی با تکیه بر منظومۀ نویافتۀ ناز و نیاز»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ 34، 1ـ28.

48. یوسفی، غلامحسین (1376)، چشمۀ روشن، تهران: علمی.