بررسی اثرپذیری کتاب لطایف ‌الطوایف در مؤلفه‌های اخلاقی و تربیتی از کتاب اخلاق محسنی با نگاهی به نظریۀ دور هرمنوتیکی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 10، شماره 37، خرداد 1397، صفحه 81-108   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

نرگس اسکویی¹؛ زهرا نجفی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بناب

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بناب

چکیده

دور هرمنوتیکی همواره به‌عنوان یکی از اصول فهم و تأویل، گرچه نام‌نیافته و خاموش، در مواجهۀ انسان با متون و سنت و تاریخ حضور داشته است. در این دیدگاه پدیدارشناختی، فهم امری ابتدا به ساکن نیست، بلکه به‌گونۀ ارجاعی و ترددی، شبکه‌ای از تناظرات فکری به فهم خاصی از هر پدیده منجر می‌شود. علی صفی کتاب لطایف‌ الطوایف را در موضوع مطایبه انشا کرده است، اما این اثر در عمق معناشناختی خود، سرشار از آموزه‌های اخلاقی و تربیتی است. مسئلۀ اصلی این تحقیق اثبات این امر بوده است که بر اساس نظریۀ دور هرمنوتیکی، آموزه‌های آرمانی اخلاق محسنی به‌مثابۀ دوری از ادوار هرمنوتیک اخلاق، در لطایف‌ الطوایف انعکاس یافته است. نتایج این تحقیق که به روش توصیفی‌تحلیلی انجام یافته، گویای آن است که لطایف‌ الطوایف با زبان طنز، وجه آرمانی اخلاق محسنی را در افقی گسترده از تجربیات اجتماعی و روان‌شناختی، در قالب پدیدۀ اخلاقی، میان طبقات اجتماعی آن دوران منعکس کرده است. زیست‌جهان هر دو اثر، اخلاق دوران تیموری است. برای درک چگونگی این تأثرات باید این واقعیت را در نظر بگیریم که در دوران حکومت سلطان حسین بایقرا دور اول هرمنوتیک آموزه‌های اخلاقی به‌صورتی آرمانی در کتاب اخلاق محسنی انعکاس یافته است. این آموزه‌ها در امتداد نهادینه شدن خود در دور دوم، زمان تألیف کتاب لطایف‌ الطوایف، نه از دیدگاه آرمانی بلکه از دیدگاهی پدیدارشناسانه به طرح واقعیت‌های عینی اخلاق پرداخته است. علی صفی به زبان طنز و مطایبه نشان داده است که قواعد آرمانی اخلاق در بطن واقعیت‌های جامعه دچار دگرگونی می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

دور هرمنوتیکی؛ لطایف‌ الطوایف؛ اخلاق محسنی؛ اخلاق

مراجع

1. آلن، گراهام (1385)، بینامتنیت، چ۱، تهران: مرکز.

2. احمدی، بابک (1388)، ساختار و تأویل متن، چ11، تهران: مرکز.

3. پالمر، ریچارد (1377)، علم هرمنوتیک، ترجمۀ محمدسعید حنایى کاشانى، تهران: هرمس.

4. ربیعی، زینب (1392)، پدیدارشناسی اخلاق در اندیشۀ شلر، تهران: علمی.

5. ریپکا، یان (1381)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، تهران: علمی و فرهنگی.

6. ریخته‌گران، محمدرضا (1378)، منطق و مبحث هرمنوتیک، تهران: کنگره.

7. سبزیانپور، وحید، و حدیث دارابی (1391)، «بررسی منابع عربی حکایت‌های باب چهارم لطایف الطوایف»، پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، سال پنجم، شمارۀ 5، 37ـ56.

8. ــــــــــــ (1396)، «بررسی محتوایی و سرچشمه‌های فکری فخرالدین علی صفی در لطایف الطوایف»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال نهم، شمارۀ 16، 43ـ64.

9. صفا، ذبیح‌الله (1355)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.

10. فخرالدین صفی، علی بن حسین (1394)، لطایف‌ الطوایف، مقدمه و تصحیح حسن نصیری جامی، چ۲، تهران: مولی.

11. ــــــــــــ (1352)، لطایف‌ الطوایف، به‌اهتمام احمد گلچین‌معانی، چ۳، تهران: چاپخانۀ اقبال.

12. ماکاریک، ایرناریماک (1385)، دانش‌نامۀ نظریه های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، چ۲، تهران: آگه.

13. نیکویى، علیرضا (1386)، «دور هرمنوتیکى و نقش آن در مطالعات ادبى، فهم و نقد متون»، ادب‌پژوهى، شمارۀ 3، 39ـ60.

14. واعظ کاشفی، حسین (1308)، اخلاق محسنی، به‌اهتمام میرزا ابراهیم تاجر شیرازی، بمبئی: مطبع ناصری.