کاربرد داستان تمثیلی در تعلیم آموزه‌های سیاسی با تأکید بر متون کهن ادبی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 10، شماره 37، خرداد 1397، صفحه 175-200   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

سیده معصومه حسینی

مدرس دانشگاه فردوسی مشهد و پژوهشگر ادبیات سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران

چکیده

داستان تمثیلی از گذشته‌های دور به‌عنوان ابزاری در جهت آموزش فن کشورداری و سیاست‌مداری به پادشاهان مورد استفاده قرار گرفته است. می‌توان گفت بخش مهمی از ادبیات تعلیمی ایران و جهان به‌دلیل تأثیرگذاری و جذابیت بیشتر، در قالب تمثیل بیان شده است. داستان تمثیلی و به‌ویژه افسانۀ حیوانات (فابل) از جمله قالب‌های ادبی است که به‌دلیل دولایگی معنایی، فضای جالبی را برای ارائۀ مضامین سیاسی‌اجتماعی فراهم آورده است. در سراسر جهان، منتقدان اجتماعی در پس صورتک داستان‌سرایی و ایجاد سرگرمی، شدیدترین و عمیق‌ترین انتقادات و نارضایتی‌های خود از وضع سیاست و فرهنگ را در معرض دریافت عمومی قرار داده‌اند. در این حالت، نویسنده مطالبی را که نمی‌توان به‌طور مستقیم در تأدیب و تعلیم صاحبان قدرت سیاسی بر زبان آورد، در پوششی مفرح و سرگرم‌کننده از داستان و طنز پنهان می‌کند؛ به‌طوری ‌که محافظه‌کاری و پنهان‌نگاری از پدیده‌های رایج در نوشته‌های سیاسی بازمانده از عصر قدیم است. این مقاله در صدد بررسی آموزه‌های سیاسی در داستان‌های تمثیلی کهن است و نشان می‌دهد که چگونه در طول تاریخ از قالب داستان در عرصۀ آموزش سیاسی استفاده شده و این آموزش‌ها شامل چه مسائل و مواردی است. به عبارت دیگر در این پژوهش، ضمن ارائۀ شواهدی از منابع موجود نشان می‌دهیم که داستان تمثیلی ابزاری در جهت ارتقای دانش سیاسی دولتمردان در اعصار کهن بوده است و برخلاف آنچه در بادی امر به نظر می‌رسد، این داستان‌ها با هدفی فراتر از سرگرمی و لذت بردنِ صرف پادشاهان نگاشته شده‌اند. مروری بر تاریخچۀ استفاده از تمثیل در آموزش سیاسی، تعالیم سیاسی رایج در داستان‌های تمثیلی کهن و دلایل استفاده از تمثیل برای آموزش مضامین سیاسی از جمله موضوعات مورد بررسی در این مقاله است.
 

کلیدواژه‌ها

آموزه‌های سیاسی؛ داستان تمثیلی؛ ادبیات تعلیمی؛ پنهان‌نگاری

مراجع

1. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1381)، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.

2. احسان، عباس (1348)، عهد اردشیر، محمدعلی امام شوشتری، تهران: چاپخانه بهمن.

3. ازوپ (1373)، افسانه ازوپ، ترجمه و تحشیۀ علی‌اصغر حلبی، تهران: اساطیر.

4. اشمیت، کارل (1393)، مفهوم امر سیاسی، یاشار جیرانی و رسول نمازی، تهران: فرزان.

5. انزابی‌نژاد، رضا (1380)، کلیله‌ و دمنه، چ۵، تهران: جامی.

6. ایندوشیکهر (1385)، پنچاتنترا، تهران: دانشگاه تهران.

7. تسوجی، عبدالطیف (1389)، الف لیلة و لیله، تهران: پارسه.

8. پورنامداریان (1364)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی‌فرهنگی.

9. جامی، عبدالرحمن (1371)، بهارستان، تصحیح اسماعیل حاکمی، چ۲، تهران: اطلاعات.

10. حسینی، مالک (1391)، دوستی چند رویکرد به یک مفهوم، تهران: هرمس.

11. حسینی، سیده معصومه (۱۳۹۴)، سیاست در داستان‌های تمثیلی ایران با بررسی تفصیلی‌تر کلیله و دمنه، پایان‌نامه دکتری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

12. حکمت، علی‌اصغر (1361)، امثال قرآن، چ۲، تهران: بنیاد قرآن.

13. حمیدی، محسن، «فرهنگ سیاسی به روایت کلیله‌ و دمنه»، مجلۀ اطلاعات سیاسی اقتصادی، شمارۀ ۲۳۷ـ۲۳۸، ۹۴ـ۱۲۱.

14. دهقانیان، جواد (1390)، «بررسی کارکرد قدرت و فرهنگ سیاسی در کلیله‌ و دمنه»، نشریۀ متن‌شناسی ادب فارسی،‌ سال سوم، شمارۀ ۱، پیاپی ۹، ۹۱ـ۱۰۴.

15. سرشار رهگذر، محمدرضا (1386)، «پیشینه، نقش و اهمیت داستان در زندگی»، ادبیات داستانی، شمارۀ 113، 124ـ129.

16. سنگکی، سمیه (1391)، «تعلیم الگوی حکومت در کلیله و دمنه و گلستان سعدی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، دوره ۴، شمارۀ ۱۳، ۱۹۷ـ۲۳۶.

17. شامیان، اکبر (1384)، «سرچشمه‌های تکوین و توسعۀ انواع تمثیل»، نشریۀدانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شمارۀ مسلسل 197، 75ـ107.

18. شریف‌پور، عنایت‌الله، و محتشم محمدی (1387)، «اندیشۀ سیاسی در کتاب کلیله و دمنه»، نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، شمارۀ 24 (پیاپی 21)، 53ـ69.

19. شمیسا، سیروس (1388)، نقد ادبی، تهران: میترا.

20. عزتی‌پرور، احمد (1378)، «سیاست در مرزبان‌نامه»، کیهان اندیشه، شمارۀ 83، 170ـ187.

21. غازی ملطیوی، محمد (1383)، روضة العقول (تحریر دیگر مرزبان‌نامه)، تصحیح و توضیح جلیل نظری، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.

22. قزوینی، میرغیاث‌الدین علی (1380)، مهابهارت، محمدرضا جلالی نائینی و ن.س. شوکلا، تهران: طهوری.

23. ملطیوی، محمد بن غازی (1383)، روضة العقول، تصحیح جلیل نظری، تهران: دانشگاه آزاد.

24. منشی، نصرالله (1388)، کلیله‌ و دمنه، ترجمۀ مجتبی مینوی، تهران: ثالث.

25. مینوی، مجتبی (1336)، «کتابی از مأمون خلیفه»، مجلۀ یغما، سال دهم، شمارۀ ۸، پیاپی ۱۱۲، 337ـ345.

26. وراوینی، سعدالدین (1367)، مرزبان‌نامه، ترجمۀ محمد روشن، تهران: نشر نو.

27. ــــــــ (1366)، مرزبان‌نامه، خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‌علیشاه.

28. Derrida, Jacques (1997), The Politics of Friendship, Trans by George Collins, London & New York, Verso.