پی‌رنگِ تعلیم (سنجش تطبیقی باب «شیر و گاو»، در سه تحریر از کلیله و دمنه با تکیه بر عنصر داستانی پی‌رنگ)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 9، شماره 36، اسفند 1396، صفحه 105-136   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

سیدفرشید سادات‌شریفی^{* 1}؛ نسرین حیایی طهرانی²

¹محقق مهمان موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل کانادا

²پژوهشگر مستقل زبان و ادبیات فارسی

چکیده

مروری بر تعاریف نویسندگان فرنگی و ایرانی دربارۀ طرح (پی‌رنگ)، نشان از اهمیت انکارناپذیر آن در بررسی و تحلیل کیفیت «پرداخت داستانی» انواع روایت (از قصه‌های کهن تا روایات مدرن و پسامدرن دارد. از این منظر، این مقاله می‌کوشد قصۀ «شیر و گاو» را در سه روایت از کتاب‌های کلیله و دمنۀ بهرام‌شاهی، داستان‌های بیدپای و انوار سهیلی بررسی کند و با بیان چارچوب کلی سه روایت مورد بررسی، تفاوت‌ها و شباهت‌های پی‌رنگ میان روایت‌ها در این سه کتاب را بیان کند تا از این رهگذر، همگرایی‌ها و تفاوت‌های این سه مؤلف/متن در امر تعلیم را در نگرشی مطابقه‌ای آشکارتر سازد.
مهم‌ترین ویژگی داستان در هر سه کتاب، بیان داستان‌هایی به‌عنوان تمثیل بر درستی و روایی سخن خویش از زبان اشخاص مختلف است. در اکثر قریب‌به‌اتفاق این داستان‌ها، شخص گوینده در پایان داستان نتیجۀ مورد نظر خود را با جملاتی مانند «این مثل را بدان گفتم/ آوردم که ...» بیان می‌کند.
در پایان این کنکاش دریافتیم که در هر دو روایت قدیم‌تر (کلیله و دمنه و داستان‌های بیدپای)، از الگوی عطف دو شخصیت اصلی داستان که به‌ترتیب اثرگذار اصلی (فاعل اصلی) و اثرپذیر اصلی (منفعل اصلی) هستند، پیروی می‌کنند؛ اما در روایت سوم (انوار سهیلی)، همان عنوانِ اخلاقیِ باب، عنوان روایت نیز هست و این الگو در تمامِ ابواب کتاب رعایت شده است و نشان از نگاهِ اخلاقی کتاب و زمینه‌های فکری نویسندۀ کتاب انوار سهیلی به‌عنوان یک معلم اخلاق دارد.

کلیدواژه‌ها

پرداخت داستانی؛ پی‌رنگ؛ کلیله و دمنه؛ ترجمۀ کلیله و دمنه (بهرام‌شاهی)؛ داستان‌های بیدپای؛ انوار سهیلی؛ ادبیات تعلیمی

اصل مقاله

.

مراجع

1. آلوت، میریام (۱۳۶۸)، رمان به روایت رمان‌نویسان، ترجمۀ علی‌محمد حق‌شناس، تهران: مرکز.

2. البخاری، محمد بن عبدالله (۱۳۶۹). کلیله و دمنه (داستان‌های بیدپای)، تصحیح پروز ناتل‌خانلری و محمد روشن، تهران: خوارزمی.

3. احمدی، بابک (۱۳۷۰)، ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.

4. پرین، لورنس (۱۳۶۶)، تأملی دیگر در باب داستان، ترجمۀ حسن سلیمانی، تهران: حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

5. ـــــــــــــ (۱۳۷۸)، ادبیات داستانی ساختار: دا و معنی، ترجمۀ حسن سلیمانی و فهیمه اسماعیل‌زاده، تهران: رهنما.

6. دستغیب، عبدالعلی (۱۳۷۵)، دربارۀ ادبیات داستانی، تهران: ما.

7. فورستر، ادوارد مورگان (۱۳۵۳)، جنبه‌های رمان، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران: شرکت انتشارات کتاب‌های جیبی.

8. مستور، مصطفی (۱۳۸۴)، مبانی داستان کوتاه، تهران: مرکز.

9. مکاریک، ایرنا ریما (۱۳۸۴)، دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

10. میرصادقی، جمال (۱۳۷۶)، ادبیات داستانی، تهران: سخن.

11. میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی (ذوالقدر) (۱۳۸۰)، فرهنگ اصطلاحات داستان‌نویسی، تهران: کتاب مهناز.

12. میرصادقی، جمال (۱۳۸۳)، عناصر داستان، تهران: سخن.

13. نصرالله منشی، ابوالمعالی (۱۳۶۱)، کلیله و دمنه بهرام‌شاهی،مصحح و شارح مجتبی مینوی طهرانی.

14. واعظ کاشفی، ملاحسین (۱۳۶۲)، انوار سهیلی یا کلیله و دمنۀ کاشفی، تهران: امیرکبیر.