بررسی الگوی نجات در روایتی تعلیمی از اسرارنامه بر اساس نظریۀ تقابل‌ها

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 10، شماره 37، خرداد 1397، صفحه 59-80   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

پروین تاج بخش

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

ادب فارسی سرشار از حکایت‌های واقعی یا ساختگی است که شاعران و نویسندگان برای بیان مفاهیم اخلاقی، عرفانی، اجتماعی و... از آن سود جسته‌اند. اسرارنامۀ عطار نیشابوری از جمله آثاری است که در آن، روایت‌های تمثیلی در انتقال اندیشه‌های تعلیمی شاعر اهمیت ویژه‌ای دارند. تمثیل‌ها علاوه بر کاربرد تعلیمی و سرگرم‌کنندگی، ایجاد التذاذ ادبی در مخاطب و...، ابزاری برای تبلیغ گفتمان عرفانی نیز به ‌شمار می‌آیند. بنابراین در گفتمان عرفانی، حکایت‌پردازی وسیله‌ای است برای تولید معنا به‌شکلی تلویحی و ضمنی.
الگوی دوبنی شیوۀ متداول قصه‌های کهن برای بیان مقصود است و نظام تقابل‌های زبانی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری معنا در حکایت های دوقطبی است که قصه‌پرداز با قرار دادن کنشگرهای روایت در جایگاه تقابلی با همدیگر، به تولید معنا می‌پردازد. ساختار برخی حکایت‌ها در اسرار‌نامه از روبه‌‌روی هم قرار گرفتن نفس و جان شکل می‌گیرد. حکایت «آن روباه که در چاه افتاده بود...» یکی از تمثیل‌های جذاب در بیان رهایی از عالم ظلمانی یا غلبه بر نفس است. این نوشتار با استفاده از روشتوصیفی‌تحلیلی بر اساس نظریۀ تقابل‌ها به تفسیر نشانه‌ها در حکایت مذکور می‌پردازد.
بهره‌گیری از تقابل‌های دوتایی در مطالعۀ متون مختلف نشان می‌دهد که چگونه واژه‌ها و عبارت‌های معمولی می‌توانند به‌گونه‌ای به ‌کار روند که نوع خاصی از تفکر و رفتار را تعلیم دهند یا تثبیت کنند. عطار با استفاده از تمثیل، گسترۀ سخن را افزایش می‌دهد و می‌کوشد در مخاطبان خود، شناخت و باور پدید آورد یا حداقل آن‌ها را متقاعد سازد که از خطرات نفس بپرهیزند.
 

کلیدواژه‌ها

اسرارنامه؛ تقابل‌های دوتایی؛ الگوی نجات؛ گفتمان عرفانی؛ حکایت تمثیلی

مراجع

1. قرآن کریم.

2. آقاگل‌زاده، فردوس (1394)، تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: علمی و فرهنگی.

3. اخوّت، احمد (1371)، دستورزبان داستان، اصفهان: نشر فردا.

4. اصلانی، محمدرضا (1394)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران: مروارید.

5. برتنس، هانس (‌1391)، مبانی نظریۀ ادبی، ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی، چ۳، تهران: ماهی.

6. برسلر، چارلز (1393)، درآمدی برنظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی، ترجمۀ مصطفی عابدینی‌فرد، تهران: نیلوفر.

7. بهار، مهرداد (13۸۴)، از اسطوره تا تاریخ، چ۴، تهران: چشمه.

8. پرینس، جرالد (1391)، روایت‌شناسی، ترجمۀ محمد شهبا، چ۱، تهران: مینوی خرد.

9. تایسن، لیس (1392)، نظریه‌های نقد ادبی معاصر، ترجمۀ مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی، تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.

10. تولان، مایکل (1386)، روایت‌شناسی، ترجمۀ سیده فاطمه علوی و فاطمه نعمتی، تهران: سمت.

11. چندلر، دانیل (1394)، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمۀ مهدی پارسا، چ۵، تهران: سورۀ مهر.

12. رشیدیان، عبدالکریم (1393)، فرهنگ پسامدرن، تهران: نی.

13. رضوانیان، قدسیه (1389)، ساختار داستانی حکایت‌های عرفانی، تهران: سخن.

14. زرقانی، سید مهدی، و قربان صباغ، محمودرضا (1395)، نظریۀ ژانر، تهران: هرمس.

15. سجودی، فرزان (1388)، نشانه‌شناسی: نظریه و عمل، چ۲، تهران: علم.

16. ـــــــــ (1390)، نشانه‌شناسی کاربردی، ویرایش دوم، تهران: علم.

17. شعیری، حمیدرضا (1392)، تجزیه و تحلیل نشانه- معناشناختی گفتمان، تهران: سمت.

18. ـــــــــ (۱۳۸۳)، «معناشناسی تعامل»، مجلۀ فرهنگ اندیشه، سال سوم، شمارۀ 12، 199ـ218.

19. شوالیه، ژان، و گربران، آلن (1388)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، ج۲ و ۳ و ۴، تهران: جیحون.

20. صفوی، کورش (1393)، آشنایی با نشانه‌شناسی ادبیات، چ۱، تهران: علمی.

21. عطارنیشابوری، فریدالدین (1386)، اسرارنامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

22. کوپر، جی.سی (1392)، فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: علمی.

23. لوتمان، یوری و همکاران (1390)، نشانه‌شناسی فرهنگی، به‌کوشش‌ فرزان سجودی، تهران: علم.

24. مقدادی، بهرام (1393)، دانشنامۀ نقد ادبی از افلاتون تا به امروز، تهران: چشمه.

25. مکاریک، ایرناریما (1390)، دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، چ۴، تهران: آگه.

26. نامورمطلق، بهمن، و منیژه کنگرانی (1394)، فرهنگ مصوّر نمادهای ایرانی، تهران: نشر شهر.

27. نیمایر، سوزان (1390)، مقالۀ «از ته قلب: بررسی‌های مجازی و استعاری»در کتاب استعاره و مجاز با رویکردی شناختی، گردآوری: آنتونیو بارسلونا، ترجمۀ فرزان سجودی، لیلا صادقی و تینا امراللهی، تهران: نقش جهان.

28. وکیلیان، احمد (1366)، تمثیل و مثل، ج۲، تهران: سروش.

29. هاوکس، ترنس (1394)، ساخت‌گرایی و نشانه‌شناسی، ترجمۀ مجتبی پردل، مشهد: ترانه.

30. یورگنسن، ماریان، و لوئیز فیلیپس (1393)، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران: نی.