جنسیت و حقوق اجتماعی از دیدگاه قرآن

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 5، دوره 9، شماره 34، شهریور 1397، صفحه 83-106   

نویسندگان

رضا دهقان نژاد¹؛ حسین بستان(نجفی)²

¹تبریز. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان. دانشکده الهیات

²استادیار گروه علوم اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

برخلاف افراط و تفریط‌های مکاتب مدعی احیای حقوق بشر، در آموزه‌های قرآن کریم، جنسیت در هویت و جایگاه انسانی هیچ نقش و تأثیری ندارد، از این روی در بسیاری از احکام و تکالیف فردی میان زن و مرد تشابه و اشتراک کامل وجود دارد و در این زمینه تفاوتی بین آن‌ها نیست. در عین حال به اقتضای پاره‌ای تفاوت‌های طبیعی و در راستای حفظ مصالح اجتماعی، مجموعه‌ای از تفاوت‌های جنسیتی که فاقد هرگونه بار ارزشی‌اند، در بین زن و مرد مفروض گرفته شده است. در نتیجه موجب تفاوت پاره‌ای از حقوق و تکالیف آن‌ها گردیده است. از این روی مقاله حاضر، ضمن نگاهی کوتاه به احکام مشترک میان زن و مرد اعم از تکالیف فردی و احکام جزائی در قرآن، با تحلیل مضامین آیات قرآن و با استفاده از آراء مفسران به ویژه مفسران شیعه و نقد برخی از دیدگاه‌ها، تفاوت‌های حقوق و تکالیف اجتماعی زن و مرد و همچنین منشأ آن را در هفت محور مورد مطالعه قرار داده است.

کلیدواژه‌ها

خودآرائی؛ شهادت؛ ارث؛ دیه؛ قصاص؛ جهاد

مراجع

قرآن کریم(با استفاده از ترجمه مکارم شیرازی، موسوی زنجانی).

کتب فارسی

بستان(نجفی)، حسین. 1388ش، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، چاپ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دفتر امور بانوان وزارت کشور.

جگر، آلیسون. 1378ش، چهار تلقی از فمینیسم، ترجمه س. امیری، فمینیسم، بولتن مرجع 4، مدیریت مطالعات اسلامی مرکز مطالعات فرهنگی بین المللی، انتشارات بین المللی الهدی.

ریتزر، جورج. 1389ش، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات علمی.

طباطبایی، سید محمدحسین. 1387ش، زن در قرآن، تصحیح و تحقیق محمد مرادی، چاپ اول، قم: مرکز نشر هاجر.

محمدی نیا، اسدالله. 1383ش، بهشت جوانان، چاپ هفدهم، قم: نشر سبط اکبر.

مصطفوی، فریده و جعفری ورامینی، فاطمه. 1382ش، زن از منظر اسلام، چاپ اول، قم: مؤسسه بوستان کتاب قم.

مطهری، مرتضی. 1382ش، یادداشت‌هاى استاد مطهرى، ج 5، تهران: انتشارات صدرا.

مطهری، مرتضی. 1385ش، مسأله حجاب، چاپ شصت و نهم، تهران: انتشارات صدرا.

مکارم شیرازى، ناصر و همکاران. 1374‏ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه.

مکارم شیرازى، ناصر. 1374ش، پیام قرآن، چاپ اول، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب(ع).

مهریزى، مهدی. 1382ش، شخصیت و حقوق زن در اسلام، چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

کتب عربی

ابن العربى، محمد بن عبدالله بن ابوبکر. بی تا، احکام القرآن، بی جا: بی نا.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.

اردبیلى، احمد بن محمد‌. 1403ق، مجمع الفائدة والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان‌، 14 جلد، محقق/ مصحح: آقا مجتبى عراقى- على‌پناه اشتهاردى- آقا حسین یزدى اصفهانى‌، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

امام خمینی، سید روح‌الله. بی‌تا، تحریر الوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم‌.

بلاغى نجفى، محمدجواد. 1420ق‏، آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن‏، قم: بنیاد بعثت.

البوطى، محمدسعید رمضان. 1996م، المرأة بین طغیان النظام الغربى ولطائف التشریع الربّانى، دمشق: دار الفکر.

بیضاوى، عبدالله بن عمر. 1418ق، أنوار التنزیل وأسرار التأویل‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.

حر عاملی، محمد بن حسن. 1409ق، وسایل الشیعة، قم: مؤسسۀ آل البیت.

حلّى(علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. 1388ق، تذکرة الفقهاء، قم: انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام‌.

راغب اصفهانى، حسین. 1412ق، المفردات فی غریب القرآن‏، چاپ اول، دمشق- بیروت: دار العلم- الدار الشامیة.

رشید رضا، محمد. بى‌تا، تفسیر المنار، بیروت: دار الفکر.

شهید ثانی(عاملى)، زین الدین بن على‌. 1413ق، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام‌، چاپ اول‌، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.

شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان. 1413ق، أحکام النساء، چاپ اول، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید رحمة الله علیه‌.

صدوق، ابو جعفر محمد بن علی. 1413ق، من لا یحضره الفقیه، قم: انتشارات جامعه مدرسین.

صدوق، ابو جعفر محمد بن علی. بی تا، علل الشرایع، قم: انتشارات مکتبة الداوری.

طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم. 1419ق، العروة الوثقى، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسى، فضل بن حسن‏. 1372ش، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

طبرسى، فضل بن حسن‏. 1377ش، تفسیر جوامع الجامع‏، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.

طریحى، فخر الدین‏. 1375ش، مجمع البحرین‏، چاپ سوم، تهران: کتابفروشى مرتضوى.

طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن. 1365ش، تهذیب الاحکام، تهران: نشر دار الکتب الاسلامیه.

طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن. 1387ق، المبسوط فی فقه الإمامیة‌، چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة‌.

طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن. 1407ق، الخلاف، 6 جلد، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن. بی تا، التبیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى.

عاملى کرکى، محقق ثانى على بن حسین. 1414ق، جامع المقاصد فی شرح القواعد، 13 جلد، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.

عیاشى، محمد بن مسعود. 1380ق، کتاب التفسیر، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى‏، تهران: چاپخانه علمیه،.

فخرالدین رازى، محمد. 1420ق، مفاتیح الغیب‏‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى.

فضل الله، سید محمد حسین‏. 1419ق، تفسیر من وحى القرآن،‏ بیروت: انتشارات دار الملاک للطباعة والنشر.

کاشانى، ملا فتح الله. 1423ق، زبدة التفاسیر، قم: انتشارات بنیاد معارف اسلامى.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1365ش، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مجلسی، محمدباقر. 1404ق، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.

مراغى، احمد بن مصطفى‏. بی تا، تفسیر المراغى‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى.

مغنیه، محمد جواد. 1421ق، الفقه على المذاهب الخمسة‌، چاپ دهم، بیروت: دار التیار الجدید- دار الجواد‌.

نجفى، محمد حسن. 1404ق، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد. 1421ق، اعراب القرآن، بیروت: انتشارات دار الکتب العلمیة.

نوری، میرزا حسین. 1408ق، مستدرک الوسایل، قم: مؤسسة آل البیت.

 

مقالات

خزاعی، مجید. 1389ش، «ماهیت حقوقی دیه»، فصلنامه فدک سبزواران، ش1، صص 75-86.

فرزند وحی، جمال، و همکاران. 1393ش، «نقد و بررسی برخی از حقوق سیاسی و اجتماعی زن در اسلام»، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال5، ش16، صص123-151.

نقیبی، سید ابو القاسم. 1385ش، «تحلیلی بر حکم یا حق بودن حجاب»، فقه و حقوق خانواده، ش44، صص 9-32.