ریخت‌شناسی حکایت‌های اخلاقی بر پایۀ حکایت‌های مخزن الاسرار و نظیره‌های آن

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 10، شماره 38، شهریور 1397، صفحه 157-190   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

عباس واعظ زاده¹؛ حامد نوروزی¹؛ سیده فاطمه شجاع زاده مقدم^{* 2}

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

چکیده

«حکایت اخلاقی» یکی از انواع قصه‌های سنتی است که پدیدآورندگان آن، آن را صرفاً به‌منظور تعلیم و تأیید آموزه‌های اخلاقی مد نظر خود به‌ کار می‌برده‌اند. هدف این مقاله، شناسایی ساختار این نوع ادبی بر پایۀ حکایت‌های اخلاقی منظومه‌های تعلیمی و به‌طور ویژه مخزن الاسرار نظامی و سه نظیرۀ مشهور آن (مطلع الانوار امیرخسرو، روضة الانوار خواجوی کرمانی و تحفة الاحرار جامی) است. نگارندگان با به‌کارگیری روش ریخت‌شناسی پراپ، که یکی از روش‌های مناسب برای گونه‌شناسی انواع ادبی روایی است، حکایت‌های اخلاقی این چهار منظومه را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که حکایت اخلاقی از لحاظ ساختاری، روایت‌ کوتاهی است که از یک صحنۀ آغازین (وقوع صحنۀ سؤال‌برانگیز/ بروز مشکل) و سیزده خویشکاری (طرح سؤال، سرزنش، پاسخ‌دهی، نصیحت، شرارت، نابودی شریر، یاری‌طلبی، یاری‌دهی، رفع مشکل، تنبّه، پشیمانی، جبران اشتباه و پاداش‌یابی) تشکیل شده است که پنج شخصیت (قهرمان، نصیحت‌شنو، ناصح، شریر و یاریگر) این خویشکاری‌ها را بر عهده دارند. حکایت‌های اخلاقی دارای دو الگوی روایی اصلی و دو الگوی روایی فرعی هستند که گاهی نیز با هم ترکیب می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

حکایت اخلاقی؛ منظومه‌های تعلیمی؛ مخزن الاسرار؛ ریخت‌شناسی؛ نوع ادبی

مراجع

1. آقایی میبدی، فروغ (1392)، «پیش‌درآمدی بر مطالعۀ روایت و روایت‌پژوهی». کهن‌نامۀ ادب پارسی، شمارۀ 2، 1ـ19.

2. اکبری بیرق، حسن، و فاطمه حسنی (1390)، «ریخت‌شناسی حکایات تذکرة ‌الاولیا عطار بر اساس مدل ولادیمیر پراپ»، رهپویۀ هنر، شمارۀ 15، 80ـ94.

3. پارسا، سیداحمد، و لاله صلواتی (1389)، «ریخت‌شناسی حکایت‌های کلیله‌ودمنۀ نصرالله منشی». بوستان ادب، شمارۀ 6، 46ـ77.

4. پراپ، ولادیمیر (1368)، ریخت‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: توس.

5. پورنامداریان، تقی (1391)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.

6. تقوی، محمد (1376)، حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی، تهران: روزنه.

7. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1366)، مثنوی هفت اورنگ، تصحیح و مقدمۀ مرتضی مدرس گیلانی، تهران: سعدی.

8. خواجوی کرمانی، ابوالعطا کمال‌الدین محمود (1370)، خمسۀ خواجوی کرمانی، تصحیح سعید نیاز کرمانی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

9. خدیش، پگاه (1387)، ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی و فرهنگی.

10. خراسانی، محبوبه (1387)، درآمدی بر ریخت‌شناسی هزارویک شب، اصفهان: تحقیقات نظری.

11. دهلوی، امیرخسرو (1362)، خمسۀ امیرخسرو دهلوی، مقدمه و تصحیح امیراحمد اشرفی، تهران: شقایق.

12. زرقانی، سیدمهدی، و محمودرضا قربان‌صباغ (1395)، نظریۀ ژانر (نوع ادبی)، تهران: هرمس.

13. طایفی، شیرزاد، و مرضیه آتشی‌پور (1390)، «ریخت‌شناسی حکایت در مجالس سبعه و فیه مافیه»، مولوی‌پژوهی، شمارۀ 12، 1ـ33.

14. میرصادقی، جمال (1382)، ادبیات داستانی، تهران: سخن.

15. نادری‌پور، منصور، و محمدرضا نجاریان (1396)، «تحلیل حکایت مشت‌زن گلستان سعدی بر اساس نظریۀ ریخت‌شناسی ولادیمیر پراپ»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارۀ 28، 141ـ163.

16. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1384)، کلیات نظامی گنجوی، مطابق با نسخۀ تصحیح‌شدۀ وحید دستگردی، ویرایش: ا. بهنام. تهران: پیمان.

17. واعظ‌زاده، عباس (1395)، «رده‌بندی داستان‌های عاشقانۀ فارسی»، نقد ادبی، شمارۀ 33، 157ـ189.

18. یوسف‌قنبری، فرزانه، و فرحناز حسینی‌پناه (1395)، «نقد زیبایی‌شناسانۀ ساختار حکایات بوستان با تکیه بر نظریه‌های تودوروف و پراپ»، زیبایی‌شناسی ادبی، شمارۀ 29، 125ـ142.