بررسی آموزه‌های اخلاقی آفرین‌نامۀ ابوشکور بلخی با نگاهی به میزان تأثیر آن بر قابوس‌نامه

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 10، شماره 38، شهریور 1397، صفحه 111-156   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

بتول مهدوی¹؛ فاطمه تقی زاده²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

²کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

مثنوی آفرین‌نامۀ ابوشکور بلخی از آثار تعلیمی قرن چهارم و موضوع آن اخلاق و پند و اندرز است. هرچند بخش‌های زیادی از این مثنوی از میان رفته، همین مقدار اندک، گواه بر استادی و مهارت شاعر آن در عرصۀ ادبیات تعلیمی است. در جستار پیش رو، ابتدا ناظر به دلالت‌ها و نشانه‌های زبانی و تصویری، آموزه‌های تربیتی آفرین‌نامه با بسیاری از کتاب‌های اخلاقی پیش از اسلام تطبیق داده شد؛ حاصل کار حاکی از آن است که توصیه‌های حکمی آفرین‌نامه، متأثر از اندرزهای پیش از اسلام، به‌ویژه آموزه‌های اخلاقی دورۀ ساسانیان است. پس از ابوشکور، نویسندگان و شعرای بسیاری آفرین‌نامه را سرمشق کار خود قرار داده‌اند؛ از جملۀ این نویسندگان می‌توان عنصرالمعالی کیکاوس را نام برد که در نگارش اثر ارزشمند خود، قابوس‌نامه، به آفرین‌نامۀ ابوشکور نظر داشته است. گام دیگر پژوهش حاضر، نقد و بررسی آموزه‌های اخلاقی مشترک آفرین‌نامه و قابوس‌نامه از حیث محتوایی، زبانی و بلاغی است. مؤلفه‌های تربیتی آفرین‌نامه به سه شکل در قابوس‌نامه نمود یافته است: بخشی از ابیات آفرین‌نامه عیناً در قابوس‌نامه تضمین شده است، قسمتی دیگر شامل مضامین و پیام اخلاقی مشترکی است که از حیث زبانی وبیانی و تصویری نیز به‌سبب تشابهات بسیار، خواننده را به اقتباس عنصرالمعالی از بوشکور و یا بهره‌گیری آن دو از آبشخوری واحد راهنمایی می‌کند؛ افزون بر موارد یادشده، بخشی از آموزه‌های این دو اثر، فقط به‌لحاظ محتوایی مشترک‌اند. 

کلیدواژه‌ها

ادب تعلیمی؛ آفرین‌نامه؛ قابوس‌نامه؛ آموزه‌های تعلیمی؛ اخلاق ایران باستان

مراجع

1. قرآن کریم.

2. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد (۱۴۱۲)، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، دراسه و تحقیق محمد عبدالقادر عطا، راجعه و صححه نعیم زر زور، بیروت: دارالکتب العلمیه.

3. ابن مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (۱۳۵۹)، جاویدان خرد، ترجمۀ شرف‌الدین عثمان بن محمد قزوینی، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

4. اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (۱۳۱۹)، لغت فرس، تصحیح عباس اقبال، تهران: چاپخانۀ مجلس.

5. امیراحمدی، ابوالقاسم و روزبهانی، سعید (۱۳۹۳)، «آموزه‌های زهدی و اخلاقی در شعر قرن چهارم با تکیه بر اشعار کسایی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال ششم، شمارۀ ۲۴، ۱۴۹ـ۱۷۲.

6. ایرانی، دین‌شاه (۱۳۰۹)، اخلاق ایران باستان، برلین: انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی.

7. بهار، محمدتقی (ملک‌الشعرا) (۱۳۸۱)، سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: زوار.

8. بیژن، اسدالله (۱۳۵۰)، سیر تمدن و تربیت در ایران باستان، چ۲، تهران: ابن سینا.

9.پورداوود، ابراهیم (۱۳۵۶)، یشت‌ها، چ۳، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

10.تفضلی، احمد (۱۳۶۴)، مینوی خرد، تهران: انتشارات توس.

11.دادگی، فرنبغ (۱۳۸۰)، بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، چ۲، تهران: انتشارات توس.

 

12.دبیرسیاقی، محمد (۱۳۳۴)، گنج بازیافته، چ۱، تهران: سازمان انتشارات اشرفی.

13.درّی، زهرا (۱۳۹۰)، بزرگمهر حکیم از ورای ادب و تاریخ، تهران: زوّار.

14.دوفوشه کور، شال‌هارنری (۱۳۷۷)، اخلاقیات، تهران: مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایران‌شناسی.

15.دشتی، محمد (۱۳۸۹)، نهج‌البلاغه، قم: مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین.

16.دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷)، لغت‌نامه، دورۀ ۱۴جلدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

17.دوستخواه،جلیل(۱۳۷۹)، اوستا، چ۵، تهران: مروارید.

18.ـــــــــ (۱۳۸۷)، اوستا، چ۱۲، تهران: مروارید.

19.راشد محصّل، محمدتقی (۱۳۸۰)، کتیبه‌های ایران باستان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

20.ژینیو، فیلیپ (۱۳۷۲)، ارداویراف‌نامه، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، چ۱، تهران: شرکت انتشارات معین ـ‌ انجمن ایران‌شناسی فرانسه.

21.صفا، ذبیح‌الله (۱۳۳۹)، گنج سخن، تهران: ابن سینا.

22.عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر (۱۳۵۳)، گزیدۀ قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۱، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسۀ انتشارات فرانکلین.

23.ـــــــــ (۱۳۹۰)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۱۷، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

24.غزالی، ابوحامد (۱۹۶۸)، التبر المسبوک فی نصیحة الملوک، مکتبة الکلیات الازهریه.

25.غلامرضایی، محمد (۱۳۸۱)، سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، چ۱، تهران: نشر جامی.

26.فضیلت، فریدون (۱۳۸۱)، کتاب سوم دینکرد، تهران: انتشارات دهخدا.

27.ماهیارنوابی، یحیی (۱۳۳۸)، «اندرز آذربد مارسپندان، متن پهلوی و ترجمۀ فارسی با توضیحات لازم»، نشریۀ دانشکده ادبیات تبریز، سال یازدهم، ص۵۰۲ـ۵۲۸.

28.محجوب، محمدجعفر (۱۳۴۵)، سبک خراسانی در شعر فارسی، چ۱، تهران: فردوس.

29.مدبّری، محمود (۱۳۷۰)، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های سوم، چهارم و پنجم، تهران: پانوس.

30.مشرّف، مریم (۱۳۸۹)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.

31.هردوت (۱۳۸۹)، تاریخ هردوت، کتاب یکم، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: نشر ثالث.