بررسی انواع اقتباس‌های قرآنی در دیوان اشعار حافظ و ابوالعتاهیه

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 10، دوره 12، شماره 47، آذر 1397، صفحه 227-247   

نویسنده

مرتضی حیدری

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

دریافتن ژرفنای سروده­های بسیاری از شاعران بزرگ جهان اسلام، بدون شناختن مایه‌های قرآنی شعر آنان ممکن نیست. در پژوهش حاضر نگارنده به تبیین، تحلیل و تطبیق جلوه­های تأثیرپذیری سروده­های حافظ و ابوالعتاهیه از آیات و مضامین قرآنی پرداخته و گونه­های آن را در دیوان هر دو شاعر بازنموده است. تأثر قرآنی این دو شاعر در حوزه اقتباس­های مستقیم و اقتباس­های غیرمستقیم جای می‌گیرد که هر کدام، خود دارای گونه­هایی است. نگارنده دریافته که در شعر ابوالعتاهیه در مقایسه با حافظ از برساختن و درج مضامینی مشابه تعبیرات قرآنی نشانی نیست، زیرا حافظ اکسیر کلام خداوند را بر مضامین عاشقانه، سیاسی و اجتماعی سروده­های خود زده و با مضمون‌آفرینی، فرهنگ زبانی و اندیشگانی خود را چندصدایی کرده است، حال آنکه اقتباس­های قرآنی اشعار ابوالعتاهیه جنبه­ای اخلاقی و زاهدانه دارد و تک­بعدی است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ اقتباس؛ ادبیات تطبیقی؛ حافظ؛ ابوالعتاهیه

مراجع

قرآن کریم.

ابن اثیر، عزّ الدین علی بن محمّد. 1965م، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1406ق، دیوان، بیروت: دار بیروت للطّباعة والنّشر.

أبوالعتاهیه، اسماعیل بن القاسم. 1417ق، دیوان، گردآورنده مجید طراد، بیروت: دار الکتاب العرب.

استعلامی، محمد. 1387ش، حافظ به گفته حافظ: یک شناخت منطقی، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.

الباقوری، احمد حسن. 1382ش، اثر القرآن فی اللغة العربیة، ترجمه مهدی خرّمی، سبزوار: انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری انتظار.

بهار، محمّدتقی ملک الشّعرا(مصحّح).1381ش، تاریخ سیستان، تهران: انتشارات معین.

حافظ شیرازی، خواجه شمس الدّین محمّد. 1319ش، دیوان حافظ، به کوشش محمّد معین، تهران: شرکت طبع کتاب.

حافظ شیرازی، خواجه شمس الدّین محمّد. 1377ش، دیوان حافظ، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی علیشاه.

حافظ شیرازی، خواجه شمس الدّین محمّد. 1381ش، دیوان حافظ، بر اساس نسخه قزوینی و خانلری با مقابله نسخه­ها و شرح­های معتبر، به کوشش حسین­علی یوسفی، تهران: نشر روزگار.

راستگو، سید محمد. 1376ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: انتشارات سمت.

زرینکوب، عبد الحسین. 1371ش، از کوچه رندان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

زیدان، جرجی. 1983م، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.

صوفی، لیلا. 1381 ش، زندگینامه شاعران ایران، تهران: انتشارات جاجرمی.

علیان، أحمد محمد. 1997م، أبوالعتاهیه حیاته وأغراضه الشعریة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الفاخوری، حنا. 1368ش، تاریخ الأدب العربی، ترجمه عبد المحمّد آیتی، تهران: انتشارات توس.

فرّوخ، عمر. 2006م، تاریخ الأدب العربی، بیروت: دار العلم للملایین.

کاظمی، محسن. 1386ش، تأثیر قرآن و حدیث در شعر فارسی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، مرکز تخصّصی علوم حدیث.

مجتبایی، فتح الله. 1386ش، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، تهران: سخن.

مختاری، قاسم. 1384ش، میراث ماندگار ادب شیعی، اراک: انتشارات دانشگاه اراک.

مسعودی، ابو الحسن علی بن الحسین. 1937م، مُرُوج الذّهب ومعادن الجواهر، تحقیق محمّد محی الدین عبد الحمید، بیروت: دار الفکر.

مقالات

شاملی، نصر الله و همکاران. 1392ش، «چگونگی حضور آیات قرآنی در اشعار عربی سعدی شیرازی»، فصلنامه تخصصی سبک­شناسی نظم و نثر فارسی، سال ششم، شماره دوم، پیاپی 20، صص. 243- 281.