نگاهی به علل تحول مضامین تعلیمی از دورۀ سلجوقی تا تیموری (با تکیه بر گفتمان‌های اجتماعی و کلامی)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 10، شماره 39، آذر 1397، صفحه 1-28   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

رحمان مشتاق مهر¹؛ احمد گلی¹؛ فاطمه معنوی²

¹استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذریایجان

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذریایجان

چکیده

ادبیات تعلیمی یکی از انواع کهن ادب فارسی است که علاوه بر ارتباط گسترده‌ای که با دیگر انواع ادبی از جمله حماسه، غنا، عرفان و طنز دارد، با دانش‌هایی چون علوم سیاسی، اجتماعی و علم کلام نیز پیوند مستمر و گاه مستقیم دارد؛ ازاین‌رو با توجه به اهمیت گفتمان‌های مختلف اجتماعی در شکل‌گیری ایدئولوژی حاکم بر جوامع و تجلی آن در نحوۀ تفکر اقشار گوناگون جامعه، در این تحقیق، قصد بر آن است که با واکاوی ریشه‌های اجتماعی، سیاسی و کلامیِ مضامین اندرزی از دورۀ سلجوقی تا تیموری، درک روشن‌تری از چگونگی شکل‌گیری مضمون‌های تعلیمی در شعر این دوره، که برخی از آن‌ها تا دورۀ مورد بحث سابقه ند‌اشته‎اند، ارائه شود و علل شکل‌گیری آن‌ها تبیین گردد. البته در پژوهش حاضر از مضامین عام تعلیمی، که در تمام ادوار ادب فارسی نمونه‌های زیادی دارند، صرف‌نظر شده و تنها به بیان تعالیمی پرداخته‌ شده است که ارتباط مستقیمی با شرایط اجتماعی و اندیشه‌های کلامی دارند.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ حکومت‌های استبدادی؛ علم کلام؛ عرفان و تصوف؛ طنز

مراجع

1. قرآن کریم.

2. آملی، شمس‌الدین (1377)، نفایس الفنون فی عرایس العیون، تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسماعیلیه.

3. ابن خلکان، ابی‌العباس (1381)، وفیات والاعیان و ابناء الزمان، تصحیح فاطمه مدرسی، ارومیه: دانشگاه ارومیه.

4. اربلی‌، علی‌ بن‌ عیسی (1364)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، بی‌جا: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل البیت^(ع).

5. بارکهاوزن، یواخیم (1346)، امپراتوری زرد چنگیز خان و فرزندانش، ترجمۀ اردشیر نیک‌پور، تهران: زوار.

6. برلین، آیزا (1368)، چهار مقاله دربارۀ آزادی، ترجمۀ محمدعلی موحد، بی‌جا: نشر خوارزمی.

7. بیانی، شیرین (1370)، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران: دانشگاه تهران.

8. پاینده، ابوالقاسم (1324)، نهج الفصاحه، تهران: نشر جاویدان.

9. جامی، عبدالرحمن (1390)، دیوان، مقدمه و تصحیح محمد روشن، تهران: نگاه.

10. ــــــ (1378)، هفت اورنگ، مقدمه اعلی‌خان افصح‌زاد، تهران: نشر مکتوب.

11. جرجانی، علی بن محمد (1407/1987)، التعریفات، بیروت: چاپ عبدالرحمان عمیرة.

12. جمال‌الدین اصفهانی، عبدالرزاق (1362)، دیوان، تصحیح حسن وحید دستجردی، تهران: نشر سنایی.

13. جوینی، عطاملک (1378)، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد قزوینی، تهران: نشر قلم.

14. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1385)، دیوان، به‌اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.

15. حسینی عیناثی، محمد بن محمد بن حسن بن قاسم (1380)، آداب النفس، تحقیق و تصحیح سید کاظم موسوی میاموی، بی‌جا: انتشارات مرتضوی. 

16. خاقانی شروانی، افضل‌الدین ابراهیم (1316)،دیوان، تصحیح علی عبدالرسولی، تهران: چاپخانۀ سعادت.

17. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1333)، تاریخ حبیب السیر، تهران: کتابخانۀ خیام.

18. دورانت، ویل (1343)، تاریخ تمدن، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، بی‌جا: اقبال.

19. رستگارمند، سهراب (1386)، بازتاب مسائل اجتماعی‌سیاسی عصر مغول در اشعار اقتصادی سیف فرغانی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه پیام نور تبریز.

20. زارع‌پور، محمدصالح، سعیدی‌مهر، محمد، و حجتی، محمدعلی (1390)، «جبرگرایی الهیاتی و راه حل‌های آن»، فصلنامۀ معرفت فلسفی، شمارۀ 31، ۱۰۳ـ۱۴۴.

21. زاکانی، عبید (1384)، کلیات، مقدمۀ عباس اقبال، تصحیح پرویز اتابکی، تهران: زوار.

22. زرقانی، مهدی (1388)،«طرحی برای طبقه‌بندی انواع ادبی در دورۀ کلاسیک»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، شمارۀ 24، ۸۱ـ173.

23. زرین‌کوب، عبدالحسین (1378)، روزگاران تاریخ ایران از آغاز تا سقوط پهلوی، تهران: سخن.

24. سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.

25. سعدی، مصلح‌الدین (1385)،کلیات، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.

26. سمنانی، علاءالدوله (1383)، مصنفات فارسی، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.

27. سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1380)، دیوان، مقدمه و تصحیح مدرس رضوی، تهران: نشر سنایی.

28. ــــــــ (1329)، حدیقة الحقیقة و طریقة الشریعه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: چاپخانۀ سپهر.

29. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1393)، رستاخیز کلمات، تهران: سخن.

30. شمیسا، سیروس (1390)، مکتب‌های ادبی، تهران: قطره.

31. صفا، ذبیح‌الله (1378)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.

32. طوسی، محمد بن محمد نصیرالدین (۱۳۶۹)، اخلاق ناصری، تهران: چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری.

33. طهماسبی، فرهاد (1388 )، «جامعه‌شناسی غزل سنایی»، فصلنامۀ تحقیقات غنایی و تعلیمی ادب فارسی، دورۀ 1، شمارۀ 2، ۱۲۱ـ۱۲۴.

34. عراقی، فخرالدین (1373)، دیوان، مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: نشر جاویدان.

35. عطار نیشابوری، فریدالدین (1388)، الهی‌نامه، مقدمه و تصحیح شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

36. ــــــــ (1394)، اسرارنامه،مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

1. 37.  ــــــــ (1368)،دیوان، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.

38. ــــــــ (1395)، مصیبت‌نامه، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

39. فرانکل، ویکتور (1385)، انسان در جست‌وجوی معنا، ترجمۀ نهضت صالحیان و مهین میلانی، تهران: درسا.

40. فرشیدورد، خسرو (1382)، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.

41. فرغانی، سیف‌الدین (1364)،دیوان، تصحیح ذبیح‌الله صفا، تهران: فردوس.

42. فیوضات، ابراهیم (1381)، «نگرش جوانان به حرفه و صنعت»، فصلنامۀ جامعه‌شناسی ایران، سال چهارم، شمارۀ ۱، ۶۵ـ۷۷.

43. قشیری، ابوالقاسم (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.

44. کارپن، پلان (1363)، سفرنامۀ پلان کارپن، ترجمۀ ولی‌الله شادان، تهران: فرهنگسرای یساولی.

45. کرمی، محمدحسین (1383)، «تقدیر و سرنوشت در ادبیات فارسی و تأثیر آن بر فرهنگ مردم ایران»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ ۵۴ـ۵۵، شمارۀ ۱۶۸ و 169، ۱۲۹ـ۱۵۰.

46. مطهری، مرتضی (1385)، انسان و سرنوشت، تهران: صدرا.

47. مولوی، جلال‌الدین محمد (1376)، کلیات شمس، مقدمه و تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

48. ــــــ (1390)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: هرمس.

49. منور، محمد (1354)، اسرار التوحید، به‌اهتمام ذبیح‌الله صفا، تهران: امیرکبیر.

50. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1376)، خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحید دستجردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.