تربیت تدریجی و تأثیرپذیری مولانا از امام محمد غزّالی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 10، شماره 39، آذر 1397، صفحه 29-55   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

حمیدرضا شایگان فر¹؛ علی فرداد²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد

چکیده

مقولۀ تأثیرپذیری و تأثیرگذاری علما و دانشمندان در بیان افکار و عقاید آن‌ها، یکی از موضوعاتی همیشگیِ مدنظر و مطالعۀ پژوهشگران بوده است. در این مقاله نیز تأثیرپذیری مولانا جلال‌الدین محمد بلخی از امام محمد غزّالی در باب برخی مسائل تربیتی از قبیل «تربیت تدریجی و خودشناس» با تکیه بر کتاب‌های کیمیای سعادت و احیاء علوم‌‌الدین غزّالی، و مثنوی معنوی و دیوان کبیر مولانا، مورد نظر قرار گرفته است.
از آنجایی که غزّالی و مولانا به‌لحاظ تاریخی وحوادث زندگی با یکدیگر قرابت دارند، در بحث تعلیم و تربیت و اصولی که این دو عارف بلندپایه به آن‌ها اشاره کرده‌اند، تأثیرپذیری مولانا از غزّالی در باب مسائل تربیتی و تعلیمی درخور بررسی است. این نوشتار با روش تحلیل محتوا می‌کوشد تا به این سؤال، یعنی اثرپذیری مولانا در اظهار اندیشه‌ها و افکار خود از ابوحامد غزّالی پاسخ دهد. این تحقیق نشان می‌دهد که مولوی در رعایت تشویق و تنبیه،‌ ایجاد انگیزه،‌ نظرداشت تفاوت‌های شخصیتی، ‌غور در بُعد باطنی،‌ مهیا کردن شرایط توبه و توکل و دوری از گناه، از غزّالی تأثیر فراوان پذیرفته است تا جایی که می‌توان برخی آراء مولانا را ترجمان افکار غزّالی دانست.

کلیدواژه‌ها

غزّالی؛ مولوی؛ تعلیم و تربیت؛ خودشناسی و تربیت تدریجی

مراجع

1. قرآن کریم.

2.آریان، حسین و همکاران (1395)، «نگاهی به تمثیلات مشترک در کیمیای سعادت امام محمد غزّالی و مثنوی مولانا». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ 30، ۱۱ـ۳۶.

3. افلاکی، شمس‌الدین احمد (1361)، مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.

4. باقری، خسرو (1391)، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران: انتشارات مدرسه.

5. بهشتی، محمد و همکاران (1379)، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

6. پورسینا، زهرا (1385)، تأثیر گناه بر معرفت، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلام.

7. حجتی، محمدباقر (1368الف)، اسلام و تعلیم و تربیت/ بخش اول تربیت، چ۱۴، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی.

8. ـــــــ (1368ب)، اسلام و تعلیم و تربیت/ بخش دوم تعلیم، چ۱۴، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

9. رفیعی، بهروز (1381)، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانیآن، امام محمد غزالی،تهران: سمت.

10. زرین‌کوب، عبدالحسین (1364)، سرّ نی، تهران: علمی و فرهنگی.

11. ــــــــ (1378)، فرار از مدرسه، چ9، تهران: امیرکبیر.

12. ــــــــ (1369)، جستجو در تصوف، چ4، تهران: امیرکبیر.

13. سروش، عبدالکریم (1363)، «غزالی و مولوی(احیاء العلوم الدین و مثنوی)»، مجلۀ معارف، دورۀ اول، ‌شمارۀ 3، ۹۱ـ۱۴۰.

14. ــــــــ (1384)، قصۀ ارباب معرفت، تهران: صراط.

15. شکوهی، غلامحسین (1387)، تعلیم و تربیت و مراحل آن، چ۲۲. مشهد: به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی).

16. صفا،‌ ذبیح‌الله‌ (1371)، تاریخ ادبیات ایران، چ۶، تهران: فردوس.

17. غزّالی طوسی، ابوحامد امام محمد (1361)، احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

18. ــــــــــ (1364)، کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

19. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1376)، احادیث و قصص مثنوی، تهران: امیرکبیر.

20. ــــــــ (1373الف)، شرح مثنوی شریف، تهران: امیرکبیر.

21. ــــــــ (1373ب)، مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر.

22. قطب، محمد (1362)، روش تربیت در اسلام، ترجمۀ سید محمدمهدی جعفری، چ۳، تهران: شفق.

23. مولوی، جلال‌الدین محمد (1374)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

24. ـــــــ (1384)، کلیات شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر،‌ تهران: ثالث.