گذر از رمز به تعلیم خوانش انتقادی دو بیت رمزی در اولین داستان مثنوی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 10، شماره 39، پاییز 1397، صفحه 128-156  

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

ساسان زندمقدم¹؛ مهدی نوریان²

¹پژوهشگر پسا دکترای صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور در دانشگاه اصفهان

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان و مسوول طرح پژوهشی صندوق حمایت از پژوهشگران و فنّاوران کشور در دانشگاه اصفهان

چکیده

سال‌هاست که وجود و چگونگی ساختار مثنوی معنوی محل بحث است. اگر مثنوی از نوع ادب تعلیمی باشد، ساختار آن همان طرح درسی مثنوی ‌است. نیز بر اساس ماهیت رمزی متون عرفانی می‌بایست بازخوانی آن در گرو بازگشایی رمزهای زبان عرفانی مولوی از طریق تتبع آن‌ها در آثاری از باشد که تقدم زمانی بر مثنوی داشته‌اند؛ زیرا در تعلیم، معلم ناگزیر از رعایت عهدهای ذهنی‌ و و روش‌های بیانی است که از ابتدا برگزیده ‌است. در این پژوهش برای آزمودن صحت این فرضیه، دو بیت متوالی تمثیلیِ نخستین حکایت مثنوی، داستان معروف «شاه و کنیزک»، و ارتباط آن‌ها با یکدیگر و با کل داستان، نمونه قرار گرفت. با تکیه بر ابیات و جملاتی از آثار منظوم و منثور مولوی که پیش از مثنوی تصنیف شده‌اند و نیز تکیه بر ابیات خود مثنوی، خوانش دو بیت مورد بررسی قرار گرفت و با شروح دیگر مقابله شد و این نتایج حاصل شد: نخست اینکه دو بیت مورد پژوهش، موقوف‌المعانی و مصداق صنعت ادبی براعت استهلال و لذا مبین مضمون نخستین داستان مثنوی هستند. دیگر اینکه مضمون دو بیت شناختِ امر اولی از امر ثانوی است. دو دیگر اینکه چون هدف‌ غایی سلوک مولوی بر اساس نی‌نامه، بازگشت به اصل است، مضمون داستان نخست آشکار می کند که راه بازگشت به اصل در سلوک روحانی مولوی مبتنی بر شناخت است. بر اساس این یافته‌ها می‌توان گفت که برای یافتن ساختار مثنوی به‌عنوان اثری از ادب تعلیمی صوفیانه، خوانش روشمند آثار متقدم مولوی مبتنی بر رمزگشایی و کشف زبان عرفانی او شرط اساسی است.

کلیدواژه‌ها

مثنوی معنوی؛ رمز و ادبیات تعلیمی؛ براعت استهلال؛ مضمون حکایت نخستین مثنوی؛ ساختار مثنوی

مراجع

1. اکبرآبادی، ولی‌محمد (1383)، شرح مثنوی مولوی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: قطره.

2. انقروی، اسماعیل (1348)، شرح کبیر انقروی بر مثنوی مولوی، ترجمه و تحشیۀ اکبر بهروز، تبریز: کتابخانۀ حکمت.

3. خوارزمی، کمال‌الدین حسین (1384)، جواهر الاسرار و زواهر الانوار، تصحیح محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.

4. زمانی، کریم (1390)، شرح جامع مثنوی، چ۱۸، تهران: اطلاعات.

5. سبزواری، حاج‌ ملاهادی (1392)، شرح مثنوی، تهران: طبع و نشر.

6. سعدی، مصلح‌الدین (1363)، بوستان، به‌کوشش غلامحسین یوسفی، چ2، تهران: خوارزمی.

7. سلیمانی، مجید (1391)، تارنمای ختای‌نامه یادداشت‌های دوصد چین و ماچین. «تحقیق در الفاظ مثنوی»

http://www.fehrest.blogfa.com/post/208

8. سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1380)، دیوان سنایی، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.

1. 9.  شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1374)، تازیانه‌های سلوک: نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم‌ سنایی، تهران: آگه.

10. طبری، محمد بن جریر (2001)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، الدکتور عبدالسند حسن یمامة، جزء السابع العشر، قاهره: مرکز البحوث و الدراسات العربیة الاسلامیة بدار الهجر.

11. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1346)، شرح مثنوی شریف، جزء سوم از دفتر اول، چ۱، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

12. ــــــــ (1385)، رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

13. مولوی، جلال‌الدین (1386)، فیه مافیه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: نگاه.

14. ــــــــ (1363)، کلیات شمس تبریزی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

15. ــــــــ (1373)، مثنوی معنوی، تصحیح توفیق سبحانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

16. Weightman, Simon (2016), Literary Forms in the Mathnawī of Rūmī, Mawlānā Rūmī Review, Vol. 7, London: Archetype.

16. RÚMÍ, JAlÁl U’DDÍN (1937), THE MATHNAWÍ OF JAlÁl U’DDÍN RÚMÍ. ed. REYNOLD A. NICHOLSON, 8 vols , LONDON: LUZAC & CO.

17. Safavi, Seyed Ghahreman & Weightman, Simon (2009), Rumi's Mystical Design, Albany: SUNY.