تحیر و تداعی های آن در غزلیات بیدل دهلوی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 1، دوره 8، شماره 29، بهمن 1397، صفحه 9-28   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

منصوره بصیرپور¹؛ ایرج مهرکی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

چکیده

نوع عناصری که شاعر حول موتیف (Motif) یا بن‌مایه‌های تصویرساز فرامی‌خواند، تا صورت‌های ذهنی (Image) را ترسیم کند، بستگی به قدرت و وسعت خیال شاعر دارد. بیدل از جمله شاعرانی بود که توانست با قدرت خیال خویش، عناصری پیرامون بن‌مایه‌های تصویرساز فراخواند، که در ظاهر ارتباطی میان آن عناصر و تداعی‌ها وجود نداشت؛ ولی در قلمرو خیال شخصِ بیدل، سبب خلق تصویرهای بدیع می‌شد؛ تجربه‌هایی که بیدل از عرفان و تصوف داشت، زمینۀ تصویرهای دور از ذهن را فراهم ساخت؛ و شاعر را در عصری که یافتن مضامین و معانی بیگانه هنر محسوب می‌شد، یاری کرد. «حیرت» حالتی بود که از راه تصوف و تفکر در دل شاعر عارف درآمد و راه را برای خلق مضامین بدیع و تداعی‌های دور و غریب هموار کرد. چنین حالتی برای بیدل چنان ارزشمند بود که رمز دو جهان را در متحیّر شدن خلاصه‌ کرد. مقالۀ حاضر که با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی است، درصدد آن است تا با آوردن تداعی‌ها حول محورعنصر تصویرساز «حیرت»، صورت‌های ذهنی بیدل را در رابطه با این عنصر نشان دهد و خواننده را در یافتن معنایی واحد یاری کند.

کلیدواژه‌ها

بیدل دهلوی؛ عرفان؛ تصویر؛ تداعی؛ تحیّر

مراجع

1. دهخدا، علی اکبر،(1377)، لغت نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

2. بیدل دهلوی، ابوالمعانی عبدالقادر، (1376) کلیات بیدل، تصحیح اکبر بهداروند، پرویز عباسی داکانی، تهران: نشر الهام، چاپ اول.

3. ــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1392)، چهار عنصر، بازنوشته­ای از سیّد ضیاء الدین شفیعی، تهران: انتشارات بین المللی الهدی، چاپ اول.

4. رضازادۀ شفق، صادق، (1352)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: انتشارات دانشگاه پهلوی، چاپ اول.

5. زرین کوب، عبدالحسین، (1374)، دفتر ایّام (مجموعه گفتارها، اندیشه­ها، جستجوها)، تهران: انتشارات علمی، چاپ سوم.

6. سجادی، سیّد جعفر، (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری، چاپ هفتم.

7. سدارنگانی، هرومل، (2435)، پارسی گویان هند و سند، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

8. سعید، علی احمد (آدونیس)، (1380)، تصوف و سوررئالیسم، ترجمه حبیب الله عباسی، تهران: روزگار، چاپ اول.

9. سلجوقی، صلاح الدین، (1388)، نقد بیدل، کابل: عرفان، چاپ سوم.

10. شاهزاده، محمددارا شکوه (ترجمه از متن سانسکریت)، (1356)، اوپانیشاد، با مقدمه و حواشی به اهتمام تارا چند و سید محمد رضا جلالی نائینی، تهران: طهوری، چاپ دوم.

11. شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1384)، شاعر آینه­ها، تهران: آگه، چاپ ششم.

12. فتوحی، محمود، (1386)، بلاغت تصویر، تهران: سخن، چاپ اول.

13. کاظمی، محمد کاظم،(1393)، کلید در باز (رهیافت‌هایی در شعر بیدل)، تهران: سورۀ مهر، چاپ دوم.

14. گوهرین، سیّد صادق، (1376)، شرح اصطلاحات تصوّف، تهران: زوّار، چاپ دوم.

15. لودی، شیرعلی خان، (1377)، تذکرۀ مرآت الخیال، به اهتمام حمید حسنی و همکاری بهروز صفر زاده، تهران: روزنه، چاپ اول.

16. مظاهری، عبدالرضا، (1385)، شرح نقش الفصوص، قم: خورشید باران، چاپ اول.

17. موسوی، جمال،(1377)، «نخستین مراحل ورود اسلام به هند»، مجله مقالات و بررسی­ها(پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، دفتر64، صص 115-131.