گفتمان «شعوبی» در آراء ناصرخسرو قبادیانی (بر اساس الگوی تحلیل گفتمانی لاکلا و موفه)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 10، شماره 40، اسفند 1397، صفحه 193-222   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

مرتضی هادیان¹؛ منصوره ثابت زاده^{* 2}؛ حسین ابوالحسن تنهایی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

³دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

چکیده

لاکلا و موفه با بازخوانی نظریه‌های متفکرانی مانند زبان‌شناسی سوسور، ساختارگرایی التوسر و پساساختارگرایی دریدا و...، نظریۀ گفتمان خود را در سال 1985 میلادی در کتاب هژمونی و استراتژی سوسیالیستی بسط دادند. نظریۀ گفتمان در دهه‌های اخیر برای فهم پدیده‌های اجتماعی و چگونگی تحول آن‌ها در حوزه‌های مختلف علوم انسانی کاربرد وسیعی یافته است. شعوبیه یکی از مهم‌ترین جنبش‌های تاریخ ایران واکنشی در برابر سیادت حاکمیت غیرایرانی بر ایرانیان بود که دارای سوگیری‌های فرهنگی‌‌سیاسی و اجتماعی است. این مقاله گفتمان شعوبی را در اشعار ناصرخسرو بر مبنای تحلیل گفتمانی «لاکلا و موفه» بررسی می‌کند. بنابراین چگونگی و چرایی مبارزات ایرانیان در بستر خیزش شعوبی به‌ویژه در روزگار ناصرخسرو روشن می‌شود. گفتمان شعوبی در آراء ناصرخسرو با دال‌های فردیت، اختیار، خردگرایی، روش تأویل و قداست‌زدایی پیرامون اصالت انسان مفصل‌بندی می‌شود. در این دیدگاه، حاکمیت سیاسی سلاطین سلجوقی و نظام عقیدتی خلفای عباسی را به‌‌عنوان غیرهای گفتمانی، حاشیه‌رانی می‌کند و برای حل بحران‌های هویتی در تلاش است که پیشینۀ تاریخی ایرانی را برجسته‌سازی ‌کند. نظریۀ رهایی، حاکمیت ایرانی و پیروی از مذهب اسماعیلی را به‌عنوان اسطوره معرفی می‌کند. سوژه فردی آزاده و داناست که گفتمان شعوبی را پیش می‌برد.
 

کلیدواژه‌ها

گفتمان؛ شعوبیه؛ لاکلا و موفه؛ ناصرخسرو؛ دیوان قصاید

مراجع

1. آقاگل‌زاده، فردوس (1394)، تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

2. اخلاق، حسن (1388)، سنت روشنگری در اسلام و غرب، چ۱، تهران: امیرکبیر.

3. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1355)، «پیوند شعر و فکر نزد ناصرخسرو» در مجموعه مقاله‌های یادنامه ناصرخسرو، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد (دانشکده ادبیات و علوم انسانی)، 31ـ59.

4. تاجیک، محمدرضا (1379)، گفتمان و تحلیل گفتمانی، تهران: انتشارات فرهنگ گفتمان.

5. تنهایی، حسین ابوالحسن (1389)، جامعه‌شناسی تاریخی نظریه‌های متفکرین مسلمان، چ۲، تهران: بهمن برنا.

6. حسینی‌زاده، سید محمدعلی (1384)، اسلام سیاسی در ایران، قم: دانشگاه مفید.

7. حقیقت، سیدصادق (1387)، روش‌شناسی علوم سیاسی، قم: دانشگاه مفید.

8. حلبی، علی اصغر(1386)، تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی، چ۲، تهران: انتشارات اساطیر.

9. درگاهی، محمود (1382)، «ناصرخسرو نیای نواندیشی دینی»، فصلنامۀ نامۀ پارسی، سال هشتم، شمارۀ 29، 115ـ128.

10. سلطانی، سید علی‌اصغر (1383)، «تحلیل گفتمان به‌مثابۀ نظریه و روش»، فصلنامۀ علوم سیاسی، سال هفتم، شمارۀ 28، 153ـ180.

11. سلطانی، سید علی‌اصغر (1384)، قدرت، گفتمان و زبان، (سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی)، تهران: نشر نی.

12. صدرایی، رقیه و صادقی، معصومه (1397)، «تحلیل گفتمان ناسیونالیستی در مجموعه اشعار احمد شاملو»، متن‌پژوهی ادبی، دورۀ بیست‌ودوم، شمارۀ 75، 175ـ206.

13. فرزاد، عبدالحسین (1384)، «نقد و بررسی اندیشۀ خردگرایی و آزاداندیشی در شعر متنبی شاعر عرب و ناصرخسرو قبادیانی»، مجله علمی‌پژوهشی شناخت، شمارۀ 45 و 46، ۱۷۵ـ۱۸۸.

14. فرکلاف، نورمن (۱۳۸۱)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ شایسته پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

15. مجلسی، محمدتقی (1403)، بحار الانوار، لبنان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

16. محقق، مهدی (1355)، «چهرۀ دینی و مذهبی ناصرخسرو در دیوان»، در مجموعه مقاله‌های یادنامه ناصرخسرو، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد (دانشکده ادبیات و علوم انسانی)، 493ـ520.

17. مک دانل، دایان (1380)، مقدمه‌ای بر نظریۀ گفتمان، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران: فرهنگ گفتمان.

18. ممتحن، حسینعلی (1385)، نهضت شعوبیه، چ۳، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

19. ناصرخسرو، ابومعین (1378)، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، چ۵، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

20. یارمحمدی، لطف‌الله (1383)، گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس

21. Hawarth, D. Noarval, A. Stavrakakis, G. (2000), Discourse Theory and Political Analysis, Manchester University Press.

22. Howarth, David (2000), Discourse, Open. University Press.

23. Laclau, E (1990), New Reflections on the Revolution of our Time, London: Verso.

24. Laclau, E and Mouffe, C. (1985), Hegemoney and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics, London: Verso.

25. Jorgensen, M. & Phillips, L. (2002), Discourse Analysis.