نقش احجار کریمه در مضمون‌سازی شعر شاعران سبک خراسانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 5، دوره 11، شماره 39، فروردین 1398، صفحه 99-124   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم دیانت خواه^{* 1}؛ ابوالقاسم رادفر²

¹دانشجوی دکتری، زبان و ادبیات فارسی ، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب ، تهران ، ایران

²استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران،ایران

چکیده

       یکی از ویژگی‌های مهم شعری شاعران سبک خراسانی کاربرد واژگان و اصطلاحات علمی‌ و بهره بردن از آن‌ها برای مضمون‌سازی است. شاعران سبک خراسانی آغازگر استفاده از علوم مختلف مانند نجوم، پزشکی، گیاه‌شناسی، جانورشناسی و کانی‌شناسی بوده‌اند. در این مقاله که به روش کتابخانه‌ای صورت گرفته است، واژگان، اصطلاحات، تشبیه‌‌ها، استعاره‌‌ها و مضامین ساخته‌شده با برخی احجار کریمه مانند الماس، پیروزه، درّ، زمزد، عقیق و یاقوت بررسی شده است و مسائل ادبی مطرح‌شده درباره‌ی این احجار کریمه در دیوان‌های رودکی، فردوسی، فرخی، عنصری، منوچهری، فخرالدین اسعد گرگانی، اسدی و ناصرخسرو تحلیل شده و با کتاب‌های علمی‌کانی‌شناسی از جمله: جواهرنامه‌ی نظامی ‌(کهن‌ترین جواهرنامه به فارسی ـ نوشته‌شده در سال 592 ه. ق.)، جامع‌العلوم ستینی (کهن‌ترین دانش‌نامه‌ای که در آن علم الجواهر به صورت علمی‌مستقل یاد شده است)، عرایس الجواهر و النفایس الاطایبتألیف  ابولقاسم عبدالله کاشانی و تنسوخ‌نامه ایلخانی و آثار دیگر تطبیق داده شده است. نتیجه‌ی حاصل از این پژوهش این است که شاعران سبک خراسانی تنها به رنگ و شکل ظاهری این کانی‌ها توجه داشته‌اند؛ اما از خواص طبی و شیمیایی آن‌ها صحبتی به میان نیاورده‌اند.

کلیدواژه‌ها

احجار کریمه؛ سبک خراسانی؛ مضمون‌سازی؛ واژگان و اصطلاحات

مراجع

1. اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد (1352). گشتاسب نامه، حبیب یغمایی، تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
2. اسعد گرگانی، فخر الدین (1389). ویس و رامین، به تصحیح محمد روشن، تهران: انتشارات صدای معاصر.
3. انصاری شیرازی، علی بن حسین (1370). اختیارات بدیعی، تصحیح و تحشیه محمد تقی میر، تهران: شرکت دارویی پخش رازی.
4. خلف تبریزی، محمد حسین (1357). برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر .
5. جوهری نیشابوری، محمد بن ابی البرکات (1383). جواهر نامه‌ی نظامی، به تصحیح ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
6. دشتکی، محمد بن منصور (1385). جواهر نامه‌ی سلطانی، به کوشش منوچهر ستوده، فرهنگ ایران زمین.
7. دهخدا، علی اکبر (1339). لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران، موسسه دهخدا.
8. دنیسری، محمد بن ایوب (1350). نوادر التبادر لتحفه البهادر، به کوشش محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
9. ذکاء، یحیی (1356). گوهرها، تهران: موسسه‌ی انتشارات فرانکلین.
10. رودکی سمرقندی، ابو عبدالله جعفر (1373). دیوان رودکی سمرقندی، جهانگیر منصور، تهران: انتشارات ناهید.
11. زاوش، مهدی (1375). کانی‌شناسی در ایران قدیم، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
12. شه مردان ابن ابی الخیر(1362). نزهت نامه علایی، به اهتمام فرهنگ جهانپور، تهران: موسسه‌ی مطالعات تحقیقات فرهنگی.
13. شمس الدین آملی، محمد بن محمود (1379). نقایس الفنون فی عرایس العیون، تهران: کتاب فروشی اسلامیه.
14. عنصری، ابوالقاسم حسن (1342). دیوان عنصری، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.
15. فخر رازی، محمد بن عمر (1382). جامع العلوم (ستینی)، تصحیح سید علی آل داود، تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار .
16. فرخی سیستانی، ابوالحسن علی بن جلوغ (1371). دیوان حکیم فرخی سیستانی، محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات زوار.
17. فردوسی طوسی، ابوالقاسم منصور بن حسن (1386). شاهنامه فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.
18. کحاله، عمررضا(1944م.)جغرافیه شبه جزیره العرب: انتشارات فؤاد‌هاشم الکتبی.
19. کاشانی، ابوالقاسم عبدالله (1345). عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، تهران : انجمن آثار ملی.
20. منوچهری، ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد (1370). دیوان منوچهری دامغانی، محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات زوار.
21. ناصر خسرو قبادیانی، ابومعین (1387). دیوان اشعار ناصر خسرو، به تصحیح مجتبی مینوی، مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
22. نصیر الدین طوسی (1384). تنسوخ نامه ایلخانی، به تصحیح محمد تقی رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. هروی، موفق الدین ابو منصور علی (1371)الابنیه عن حقایق الادویه،به اهتمام سعید عبوبی اردکانی و احمد بهمنیار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.